Αν αλλάξεις τα πάντα, μένει κάτι ίδιο; Το παράδοξο του Θησέα

Το Πλοίο του Θησέα είναι κάτι πολύ περισσότερο από μια φιλολογική περιέργεια

Είναι μια διαχρονική πρόκληση για το πώς κατανοούμε το είναι, το εγώ, και την αλλαγή.
Δεν έχει μία οριστική απάντηση — αλλά μας προσκαλεί να σκεφτούμε βαθιά:
Αυτό που μένει ίδιο… είναι πράγματι το ίδιο;

Έχετε ποτέ αναρωτηθεί αν το αγαπημένο σας παλιό πουλόβερ, φθαρμένο από τον χρόνο και τη χρήση, είναι ακόμα όντως το ίδιο με αυτό που ερωτευτήκατε στο κατάστημα πριν από πολλά χρόνια; Αυτή η φαινομενικά ανόητη ερώτηση είναι ένα από τα παλαιότερα και πιο συναρπαστικά παζλ της φιλοσοφίας, γνωστό ως το Πλοίο του Θησέα.
Το Πλοίο του Θησέα είναι ένας αρχαίος γρίφος

Ο Πλούταρχος, ο αρχαίος Έλληνας συγγραφέας και ιστορικός, μας παρουσίασε μια πραγματικά συγκλονιστική ιστορία με την τριήρη του Θησέα.

Φανταστείτε το εξής: οι Αθηναίοι, εξαιρετικά περήφανοι για το πλοίο που μετέφερε τον ήρωά τους Θησέα στη νίκη επί του Μινώταυρου, το κράτησαν αγκυροβολημένο για αιώνες. Αλλά όπως όλοι γνωρίζουμε, το ξύλο δεν διαρκεί για πάντα, καθώς μπορεί να αρχίσει να σαπίζει πολύ γρήγορα. Έτσι, κάθε φορά που μια σανίδα σάπιζε ή το ξύλο σαπίζει σημαντικά, οι έξυπνοι Αθηναίοι την αντικαθιστούσαν σχολαστικά με μια καινούργια. Σιγά σιγά, χρόνο με το χρόνο, κάθε αρχικό κομμάτι αυτού του πλοίου αντικαθίστατο με ολοκαίνουργιο ξύλο.

Τώρα, ιδού το ερώτημα του ενός εκατομμυρίου δραχμών: ήταν αυτό ακόμα το Πλοίο του Θησέα; Ή μήπως, κομμάτι-κομμάτι, είχε γίνει ένα εντελώς διαφορετικό πλοίο που δεν είχε καμία σχέση με το ηρωικό ταξίδι του Θησέα; Αυτό ήταν ένα βαθυστόχαστο πείραμα σκέψης που κράτησε τα λαμπρά μυαλά σε σύγχυση για χιλιετίες. Μας κάνει να αναρωτιόμαστε για την ταυτότητα και τι κάνει κάτι… κάτι. Έχει να κάνει με το από τι είναι φτιαγμένο ένα αντικείμενο ή ένας άνθρωπος; Έχει να κάνει με τα υλικά τους; Το σχήμα τους, ίσως; Τι γίνεται με την προσωπική τους ιστορία; Ή μήπως είναι κάτι εντελώς διαφορετικό; Αυτή η απλή ιστορία του Πλούταρχου μας ωθεί να εμβαθύνουμε στο τι εννοούμε όταν λέμε ότι κάτι είναι «ίδιο».Το Πλοίο του Θησέα, μια απεικόνιση που αναπαριστά το διάσημο νοητικό πείραμα για την ταυτότητα και την αλλαγή. Πίστωση: Yosemite Belbury, Wikimedia Commons, CC BY-SA 4.0.
Το Πλοίο του Θησέα και η ιδέα της αλλαγής

Η λαμπρότητα της ιστορίας του Πλοίου του Θησέα έγκειται στην κομψή απεικόνιση της άβολης αλήθειας ότι όλοι και όλα, τελικά, αλλάζουν. Σκεφτείτε τον εαυτό σας ως παράδειγμα. Τα περισσότερα κύτταρα στο σώμα σας αντικαθίστανται κάθε λίγα χρόνια. Είστε εσείς, που διαβάζετε αυτό τώρα, το ίδιο άτομο που ήσασταν πριν από μια δεκαετία, παρόλο που σχεδόν όλα τα βιολογικά συστατικά που αποτελούν το φυσικό σας είναι καινούργια;

Γι’ αυτό το Πλοίο του Θησέα αποτελεί ένα τέλειο παράδειγμα αυτής της συνεχούς ροής ανανέωσης. Δείχνει την ένταση μεταξύ του πώς αντιλαμβανόμαστε κάτι ως μόνιμο και της συνεχώς μεταβαλλόμενης φυσικής του πραγματικότητας.

Και ακριβώς τη στιγμή που νομίζεις ότι κατάλαβες ολόκληρη την ιστορία, έρχεται μια ανατροπή, που συχνά αποδίδεται στον Τόμας Χομπς , τον Άγγλο φιλόσοφο.

Αυτή η ανατροπή μας ρωτάει τι θα γινόταν αν, υποθετικά, όλες αυτές οι παλιές, πεταμένες σανίδες από το πλοίο του Θησέα μαζεύονταν και χρησιμοποιούνταν για την κατασκευή ενός δεύτερου πλοίου; Ποιο, λοιπόν, είναι το «αληθινό» πλοίο του Θησέα; Αυτό που βρίσκεται συνεχώς στο λιμάνι, ακόμα και με όλα τα καινούργια μέρη; Ή αυτό που είναι φτιαγμένο από όλα τα αρχικά κομμάτια, που απλώς επανασυναρμολογούνται για να δημιουργήσουν ένα ολοκαίνουργιο πλοίο; Μπορείτε σχεδόν να ακούσετε τους αρχαίους Αθηναίους να συζητούν αυτό το θέμα, αναρωτώμενοι ποιο πλοίο άξιζε τη δόξα του ήρωά τους.Παραμένει κάτι το ίδιο αν όλα τα μέρη έχουν αλλάξει; Πίστωση: Markus Winkler, Pexels.
Οι σύγχρονες επιπτώσεις

Οι βαθιές επιπτώσεις του Πλοίου του Θησέα ξεπερνούν τα όρια της αρχαίας ελληνικής μυθολογίας . Αντηχούν πραγματικά στον σύγχρονο κόσμο μας, όπου τα πράγματα αναβαθμίζονται, ανακυκλώνονται και επανεφευρίσκονται συνεχώς μόνο και μόνο για να παρουσιαστούν ως κάτι ολοκαίνουργιο. Πάρτε για παράδειγμα το κινητό σας τηλέφωνο. Με κάθε ενημέρωση λογισμικού, κάθε αντικατάσταση εξαρτήματος, εξακολουθεί να είναι το «ίδιο» τηλέφωνο που αγοράσατε πριν από δύο χρόνια; Τι γίνεται με ένα κλασικό αυτοκίνητο που έχει αναπαλαιωθεί και επισκευαστεί με αγάπη, συχνά χωρίς σχεδόν καθόλου γνήσια ανταλλακτικά; Είναι ακόμα αυτό το εμβληματικό μοντέλο ή μια νέα δημιουργία σε ένα παλιό κέλυφος;

Αυτό το παράδοξο αγγίζει ακόμη και ευρύτερες ιδέες, όπως η εθνική ταυτότητα. Οι χώρες εξελίσσονται, οι πληθυσμοί αλλάζουν και οι πολιτισμοί προσαρμόζονται. Είμαστε, ως έθνος, «ίδιοι» με τους προγόνους μας από αιώνες παρελθόντος; Είναι οι ΗΠΑ πραγματικά ένα έθνος ή απλώς μια δημιουργία πολλών μικρότερων τμημάτων ανθρώπων που ήρθαν από μακρινές χώρες για να βρουν ένα καλύτερο μέλλον;
Είναι η σύγχρονη Ελλάδα πραγματικά το εγγόνι της αρχαίας Ελλάδας;

Τι γίνεται με τη ρωμαϊκή ταυτότητα που έγινε συνώνυμη με τους Έλληνες για περισσότερα από χίλια χρόνια; Η λέξη «Ρωμιός», που στα ελληνικά σημαίνει Ρωμαίος, εξακολουθεί να ορίζει την έννοια της ελληνικότητας. Επομένως, είναι οι Έλληνες συνέχεια της αρχαίας ταυτότητας ή είναι κάτι νέο, που αποτελείται από χιλιάδες διαφορετικά εθνοτικά και πολιτιστικά στοιχεία που μετανάστευσαν στις χώρες τους με την πάροδο του χρόνου; Μοιραζόμαστε ιστορία, γλώσσα και κληρονομιά, φυσικά, αλλά ο πραγματικός λαός, το «υλικό» του έθνους, έχει αλλάξει αμέτρητες φορές.

Το Πλοίο του Θησέα μας λέει ότι η ταυτότητα -είτε είναι η δική μας, του έθνους μας ή ακόμα και ενός αγαπημένου μας αντικειμένου- είναι μια έννοια ρευστή και διαρκώς μεταβαλλόμενη, σπάνια τόσο απλή όσο φαίνεται.