Μπορεί να διαφωνούν οριζόντια και κάθετα πολλοί με τον Αντώνη Σαμαρά, αλλά ο άνθρωπος με αυτά που λέει είναι μια ΟΑΣΗ μέσα στην έρημο της αοριστολογίας και της μπουρδολογίας που ακούμε καθημερινά απο τους πολιτικούς μας Ομιλία του Υπουργού Πολιτισμού κ. Αντώνη Σαμαρά, από την παρουσίαση του βιβλίου του καθηγητή κ. Νίκου Κοτζιά «Πολιτικό σύστημα και ταυτότητα – Παγκοσμιοποίηση και η περίπτωση του Ηνωμένου Βασιλείου».
«Σε εποχές γενικευμένης κρίσης, συνήθως οι Πολιτικοί επικαλούνται τα κλισέ του κυρίαρχου δόγματος. Ενώ οι Διανοούμενοι αναδιατυπώνουν τα στερεότυπά του.
Κι όσο οι Πολιτικοί επικαλούνται τα κλειστά σχήματα της απόλυτης αλήθειας, όσο μιλάνε για «μονόδρομους», τόσο βρίσκουν απέναντί τους την κοινωνία.
Όσο οι Διανοούμενοι αναδιατυπώνουν και υπερασπίζονται τα στερεότυπα της Πολιτικής ορθότητας, τόσο βρίσκουν απέναντί τους την πραγματικότητα, να τους διαψεύδει και να τους προσπερνά.
Σε τέτοιες συνθήκες γενικευμένης κρίσης, εμφανίζονται θαρραλέα πνεύματα που.. αμφισβητούν τα κυρίαρχα στερεότυπα. Απελευθερώνουν την κριτική σκέψη και εξοπλίζουν την πολιτική δράση με νέες ιδέες.
Μια τέτοια περίπτωση είναι ο Νίκος Κοτζιάς. Ο οποίος αποδεικνύει για άλλη μια φορά – ή μάλλον αποδεικνύει, ίσως, περισσότερο από κάθε άλλη φορά – ότι δεν είναι Πολιτικός με τη συμβατική έννοια του όρου, δεν είναι ούτε συνηθισμένος Διανοούμενος με τη συμβατική έννοια του όρου. Είναι Πολιτικός Διανοούμενος. Ένα είδος που σπανίζει όλο και περισσότερο στους καιρούς μας. Κι ας το έχουμε τόσο ανάγκη…
Με το τελευταίο βιβλίο του, «Πολιτικό σύστημα και ταυτότητα», παρεμβαίνει, άρα κάνει Πολιτική. Ανατρέπει, άρα κάνει Πολιτική. Αλλά παρεμβαίνει στο χώρο της Θεωρίας, όχι στο πεδίο της εξουσίας. Κι ανατρέπει «ταμπού» και δόγματα «πολιτικής ορθότητας», χωρίς να προσχωρεί σε εξ ίσου απλοϊκές ακρότητες.
Δεν υποκαθιστά φθαρμένα απλοϊκά σχήματα με εξ ίσου απλοϊκά σχήματα. Δεν χτυπάει τις κυρίαρχες αντιλήψεις ως εξω-θεσμικός προπαγανδιστής. Υποβάλλει σε τολμηρή, συστηματική, εξουθενωτική κριτική τα δόγματα της «πολιτικής ορθότητας», όχι για να οδηγηθεί στην άρνησή τους, όχι για να μετακινηθεί στο αντίθετό τους, αλλά για να απελευθερώσει την αλήθεια που βρίσκεται παγιδευμένη μέσα τους, και να προχωρήσει στην υπέρβασή τους: Σε μια σύνθεση που φέρνει την Πολιτική πιο κοντά στην κοινωνία και τη Θεωρία πιο κοντά στην πραγματικότητα.
Άλλωστε, αυτός υπήρξε πάντα ο ρόλος των αληθινών Πολιτικών Διανοουμένων. Όχι να μετακινούνται από το ένα ακραίο σχήμα στο αντίθετό του. Αλλά να αποδομούν τις μονομέρειες και να συνθέτουν τις αλήθειες τους, υπερβαίνοντας τις μονομέρειες.
Μήπως είναι υπερβολική αυτή η διαπίστωση για το έργο του Νίκου Κοτζιά;
Όχι! Για πολλούς λόγους. Και κυρίως, γιατί στη δική μου περίπτωση, η διαπίστωση ανήκει σε ένα άνθρωπο που δεν συμφωνεί ούτε με όλες τις θεωρητικές προσεγγίσεις του, ούτε με όλα τα συμπεράσματά του. Αλλά δεν είναι εκεί το θέμα. Εκτιμώ αυτό που προσπαθεί, κι εκτιμώ ακόμα περισσότερο αυτό που επιτυγχάνει. Κι ας μην συμφωνώ πάντα μαζί του.
Δεν είναι δυνατό να παρουσιάσω σε τόσο περιορισμένο χρόνο, το συμπυκνωμένο θεωρητικό του εγχείρημα. Θα αδικούσα κι εκείνον κι εσάς και τον εαυτό μου.
Θα δώσω όμως ένα περίγραμμα, για να εξηγήσω αυτό ακριβώς: Ότι επιχειρεί κάτι πολύ τολμηρό και κατορθώνει κάτι πολύ εντυπωσιακό. Κι απελευθερωτικά ταυτόχρονα…
Φίλες και φίλοι, ας πάρουμε το δόγμα της «πολιτικής ορθότητας». Τις τελευταίες δύο δεκαετίες συνοψίζεται σε κάποιους όρους εμβληματικούς, σε κάποιες έννοιες-κλειδιά, σε κάποια σχήματα που έχουν γίνει ταυτόχρονα κυρίαρχα και παγιδευτικά:
* Οι όροι που συνοψίζουν τη σύγχρονη – και παραπαίουσα στις μέρες μας –«πολιτική ορθότητα» είναι η παγκοσμιοποίηση, η πολύ-πολιτισμικότητα, ο θρίαμβος του Διαφωτισμού, ο «εκδυτικισμός» ολόκληρου του Κόσμου, πολύ πέραν της Δύσης.
* Οι έννοιες που σηματοδοτούνται από τους όρους αυτούς, είναι η κατάργηση των εθνικών κρατών
-- είτε από τα πάνω κι απ’ έξω: Μέσα από την απελευθέρωση των αγορών και των επικοινωνιών που καταλύουν τα σύνορα.
-- είτε από τα κάτω κι από τα μέσα: Με τη μαζική εισροή μεταναστών που αλλοιώνουν την εθνική σύνθεση των κοινωνιών και δημιουργούν πολύ-πολιτισμικά σύνολα στη θέση τους. Οπότε οι συλλογικές ταυτότητες ισοπεδώνονται και τη θέση τους παίρνουν ατομο-κεντρικές κοινωνίες, όπου μετράνε ατομικά προτάγματα δικαιωμάτων και οικονομικής αποδοτικότητας, όχι συλλογικά προτάγματα ελευθεριών και φαντασιακής συγκρότησης.
* Το θεωρητικό σχήμα που αναδεικνύεται πίσω από τέτοιους παραπλανητικούς όρους και τέτοιες λανθασμένες έννοιες είναι πώς η εξέλιξη είναι «μονόδρομος». Η παγκοσμιοποίηση περιθωριοποιεί και μεταλλάσσει τις εθνικές κοινωνίες, οι εθνικές εξουσίες υποβαθμίζονται, οι εθνικές ταυτότητες βαθμιαία εξαφανίζονται, τα ατομικά δικαιώματα αποσυνθέτουν τα συλλογικά προτάγματα.
Συνεπώς, γι’ αυτούς που ασπάζονται την πολιτική ορθότητα, «πρόοδος» είναι η επίσπευση αυτής της διαδικασίας, η εθελούσια προσχώρηση όλων των κοινωνιών σε ένα κόσμο χωρίς εθνικά κράτη, χωρίς πατρίδες, χωρίς ιδεολογία, χωρίς επί μέρους συλλογικότητες, χωρίς συλλογικούς αυτό-προσδιορισμούς.
Είναι ένας κόσμος που ευαγγελίζεται την «παγκόσμια διακυβέρνηση», αλλά πραγματώνει την παγκόσμια Αυτοκρατορία.
Ένας κόσμος που ευαγγελίζεται την αδελφοσύνη των ανθρώπων, αλλά πραγματώνει την υποταγή των λαών.
Ένας κόσμος που ευαγγελίζεται την απελευθέρωση των συνειδήσεων από «προκαταλήψεις» – εθνικές και θρησκευτικές – αλλά πραγματώνει την ισοπέδωση των πολιτισμών.
Ένας κόσμος που ευαγγελίζεται την παντοτινή Ειρήνη, αλλά φέρνει την αμφίβολη Ειρήνη της Υποταγής και οδηγεί στη βέβαιη έκρηξη των υποταγμένων και τον «Πόλεμο πάντων κατά Πάντων».
Σύμφωνα με τα δόγματα της «Πολιτικής Ορθότητας», όποιος αντιστέκεται σε αυτή τη μονοδιάστατη έννοια της «προόδου», σε αυτό το μονόδρομο προς την «πρόοδο», σε αυτή τη «μοναδική αλήθεια» για τα πεπρωμένα του ανθρώπου, είναι αθεράπευτα «συντηρητικός», επικίνδυνα «αντιδραστικός».
Και σε αυτή τα δόγματα συνέκλιναν, για να είμαστε ειλικρινείς, τόσο παλαιοί εκπρόσωποι της Αριστερής «μοναδικής αλήθειας», όσο και νεοπαγείς εκπρόσωποι της «νεοφιλελεύθερης αποκάλυψης».
Κι έγινε μια διπλή «μετάλλαξη»: Παλαιοί αριστεροί μετέτρεψαν το Διεθνισμό της Αριστεράς, που ήταν αλληλεγγύη μεταξύ λαών και τάξεων που πάλευαν για την Απελευθέρωσή τους πέρα από εθνικούς διαχωρισμούς, σε ισοπέδωση της πολιτισμικής ιδιο-προσωπείας όλων των λαών.
Ενώ νεοπαγείς υπέρ-φιλελεύθεροι μετέτρεψαν την ελευθερία όλων των κοινωνιών να αξιοποιήσουν τα «συγκριτικά του πλεονεκτήματα» και να αυξήσουν τον πλούτο και την ευημερία τους, σε ελευθερία διακίνησης κερδοσκοπικών κεφαλαίων που διέλυε τον παραγωγικό μηχανισμό κάθε τοπικής οικονομίας.
Οι μεταλλαγμένοι Αριστεροί μετέτρεψαν το διεθνισμό της απελευθέρωσης των λαών σε παγκοσμιοποίηση υποταγής των εθνών. Και οι μεταλλαγμένοι νεοφιλελεύθεροι μετέτρεψαν την ελευθερία της επιχειρηματικότητας σε ασυδοσία της κερδοσκοπίας. Κι από τον «Πλούτο των Εθνών» που ύμνησε κάποτε ο Άνταμ Σμίθ, κατέληξαν, χωρίς να το πολύ-καταλάβουν, στη διάλυση των εθνών.
Αυτή η σύγκλιση – και η σύμπλευση – μεταλλαγμένων Αριστερών και μεταλλαγμένων νεοφιλελεύθερων, δημιούργησε ένα τείχος «πολιτικής ορθότητας» πάνω στο οποίο προσέκρουε κάθε απόπειρα κριτικής σκέψης, κάθε πολιτική πέρα από «μονόδρομους» που εξελίσσονταν ταχύτατα σε μείζονα κοινωνικά αδιέξοδα.
Μέχρι που εμφανίστηκαν σε όλες τις χώρες - λίγοι στην αρχή - πολιτικοί διανοούμενοι, που άρχισαν να αμφισβητούν αυτά τα δόγματα. Μέχρι που έφτασε η διεθνής κρίση να τα κονιορτοποιήσει πλήρως.
Ο Νίκος Κοτζιάς είναι μια τέτοια περίπτωση Πολιτικού Διανοούμενου, που το επιχείρησε αυτό στην Ελλάδα. Διακριτικά στην αρχή, με το πρώτο βιβλίο του για την παγκοσμιοποίηση, του 2003 («Παγκοσμιοποίηση. Ιστορική θέση και προοπτική»), όταν κατέγραψε συστηματικά και ταξινόμησε τις βασικές σχετικές θεωρίες για το φαινόμενο αυτό. Εδώ η κριτική του είναι έμμεση πλην σαφής. Καταγράφοντας τις διαφορετικές θεωρίες και δείχνοντας τα όρια, τις αντιθέσεις και τις αντιφάσεις τους, σχετικοποιεί και την απόλυτη αλήθεια που υπονοούν τα δόγματα της «πολιτικής ορθότητας.
Με το δεύτερο βιβλίο του για την παγκοσμιοποίηση του 2004 (Το ενεργητικό δημοκρατικό κράτος), προχωρά ένα τολμηρό βήμα πιο πέρα: μιλάει για το δημοκρατικό εθνικό κράτος, και τις ανάγκες μετασχηματισμού του στον 21ο αιώνα. Υποστηρίζοντας σαφώς πλέον ότι το εθνικό κράτος πρέπει και μπορεί να επιβιώσει, δεν είναι παρωχημένο κατάλοιπο του παρελθόντος αλλά αίτημα και προϋπόθεση του μέλλοντος. Φτάνει να μεταρρυθμιστεί από περίκλειστο κράτος-φρούριο σε δημοκρατικό κύτταρο ανοιχτής κοινωνίας σε ένα ανοιχτό κόσμο.
Κι έρχεται με το τρίτο βιβλίο του, αυτό που συζητάμε σήμερα, να πάει ακόμα πιο πέρα. Παίρνει το παράδειγμα μιας χώρας που αποτέλεσε ανέκαθεν το «εργαστήρι του σύγχρονου καπιταλισμού», τη Βρετανία, μια χώρα που υπήρξε πολύ-πολιτισμική πολύ πριν ανακαλύψουν τον όρο οι υπόλοιποι Ευρωπαίοι και καταδεικνύει πως τίθενται τα προβλήματα της ταυτότητας και τα αιτήματα μεταρρύθμισης της κοινωνίας, όχι για να καταργηθούν οι συλλογικές ταυτότητες, αλλά για να μετασχηματιστούν ώστε να επιβιώσουν.
Και διαβάζοντάς το, παρακολουθούμε να αποδομούνται υπό το βάρος μιας τολμηρής και συστηματικής κριτικής – θεωρητικής και εμπλουτισμένης, με πολλαπλά παραδείγματα – όλα τα δόγματα της πολιτικής ορθότητας:
-- Ο Κοτζιάς διαπιστώνει ότι η παγκοσμιοποίηση θέτει την ατζέντα των μεταρρυθμίσεων. Αλλά οι αποφάσεις επιλέγονται σε εθνικό επίπεδο και διαφέρουν από εθνική κοινωνία σε εθνική κοινωνία. Η παγκοσμιοποίηση δεν είναι «μονόδρομος» για όλους, είναι μια πρόκληση για όλους, που κάθε λαός την εκλαμβάνει διαφορετικά, αντιδρά διαφορετικά, οδηγείται αλλού. Η παγκοσμιοποίηση δεν ισοπεδώνει τα έθνη υποχρεωτικά, δεν εξαφανίζει τα εθνικά κράτη αναγκαστικά, υποχρεώνει τις κοινωνίες να αντιδράσουν και να εξελιχθούν, αλλά όχι με τον ίδιο τρόπο κι όχι προς την ίδια κατεύθυνση.
-- Αποκαλύπτει την αποτυχία της πολύ-πολιτισμικότητας στη Βρετανία, και τους λόγους αυτής της αποτυχίας, ακόμα και πέραν της Βρετανίας. Αναδεικνύει την αντίφασή της, αφού η πολύ-πολιτισμικότητα επαγγέλθηκε την «ανοχή προς τον διαφορετικό» κι οδήγησε στη ΜΗ ενσωμάτωση του διαφορετικού. Με αποτέλεσμα, αντί να επιφέρει «περισσότερη ανοχή», να προκαλέσει περισσότερες τριβές ανάμεσα στα γκέτο διαφορετικότητας που δημιούργησε. Και να ματαιώσει την ενσωμάτωση των μεταναστών στις δυτικές κοινωνίες.
-- Αναδεικνύει, ακόμα, τα πολλαπλά νοήματα του Διαφωτισμού, που υπήρχαν πάντα. Και τις αντιφάσεις μεταξύ τους, που παροξύνονται σήμερα. Τολμά ακόμα να αναγνωρίσει ότι η Επιστήμη έχει πάψει προ πολλού να κινείται στα όρια της αιτιοκρατίας και του συμβατικού ορθολογισμού, αφού η Φυσική κλείνει ήδη 90 χρόνια μετα-νεωτεριστικών θεωριών. Η κβαντική φυσική δεν είναι αιτιοκρατική, και το θεώρημα της Μη πληρότητας του Κούρτ Γκέντελ έχει προ πολλού ξεπεράσει τα όρια του γραμμικού ορθολογισμού. Αυτά ελάχιστοι διανοούμενοι των θεωρητικών κλάδων τα έχουν αντιληφθεί σήμερα. Ο Νίκος Κοτζιάς είναι ένας απ’ αυτούς…
Κι αφού βρισκόμαστε ήδη στη μετα-νεωτεριστική περίοδο της Επιστήμης, το να φανταζόμαστε ότι το μέλλον του κόσμου θα πραγματωθεί με βάση τα προτάγματα της στείρας αιτιοκρατίας είναι κραυγαλέος αναχρονισμός, όχι «πεφωτισμένη προοδευτικότητα»...
Τέλος, υπάρχει στο βιβλίο του Κοτζιά και μια υπαινικτική αναφορά στην έννοια της «Δύσης», που δεν είναι το αναγκαστικό μέλλον όλου του κόσμου, αλλά ένα υπόδειγμα που διχάζει σήμερα την ίδια τη Δύση. Και που έχει μπει στην ημερήσια διάταξη η μετεξέλιξή του ακόμα και στην ίδια τη Δύση, όχι η άκριτη και αναγκαστική υιοθέτησή του από τον υπόλοιπο κόσμο. Κι εδώ οι αναφορές που κάνει στο Ισλάμ είναι εξαιρετικά διεισδυτικές.
Μια ακόμα αρετή του βιβλίου είναι ότι τολμά όχι απλώς να χρησιμοποιήσει υφιστάμενες έννοιες με ευρηματικό τρόπο, όχι απλά να τις υποβάλει σε κριτική και να τις αποδομήσει όπου χρειάζεται, αλλά και να διαπλάσει νέες έννοιες, τις οποίες χρησιμοποιεί στη συνέχεια. Τέτοιο παράδειγμα είναι η έννοια της «πολιτικής ατμόσφαιρας», που είναι κάτι λιγότερο απ’ εκείνο που οι μαρξιστές υποδήλωναν με τον όρο «επικοδόμημα» και κάτι παραπάνω από αυτό που ονομάζουμε «κυρίαρχη ιδεολογία» ή «επικρατούσα πολιτική κουλτούρα». Με τον όρο «πολιτική ατμόσφαιρα», ο Κοτζιάς επιχειρεί να εισάγει το πολιτισμικό στοιχείο μιας κοινωνίας στην πολιτική ανάλυση και την ιδιοπροσωπεία μιας εθνικής κοινωνίας, με όλη την πολυπλοκότητά της, στην κατανόηση των συσχετισμών που δημιουργούνται εθνικά και διεθνώς.
Ταυτόχρονα αναλύει και φωτίζει έννοιες μάλλον σκοτεινές, αλλά απαραίτητες για να κατανοήσουμε τις διεθνείς τάσεις στην εποχή της παγκοσμιοποίησης. Όπως για παράδειγμα την «ασύμμετρη αποκέντρωση» (devolution). Που, μεταξύ άλλων, βοηθά να αντιληφθούμε ότι το ίδιο διεθνές αίτημα εσωτερικεύεται διαφορετικά σε διαφορετικές εθνικές κοινωνίες και δημιουργεί διαφορετική δυναμική εξελίξεων, μετασχηματισμών και μεταρρυθμίσεων. Άρα τα πάντα δεν είναι «μονόδρομος», δεν μπορούν να είναι μονόδρομος. Και δεν κατευθύνονται από «μοναδικές αλήθειες» κι από «σιδερένιες» και «αδήριτες ιστορικές αναγκαιότητες»...
Η μεγαλύτερη αρετή του, τέλος, έγκειται στο γεγονός ότι ο Νίκος Κοτζιάς κατεδαφίζει την επαγγελία ενός κίβδηλου μέλλοντος, χωρίς να οδηγηθεί σε αναπόληση ενός ξεπερασμένου παρελθόντος. Αντιλαμβάνεται πλήρως και δίνει και στους αναγνώστες του να καταλάβουν, ότι η παγκοσμιοποίηση δεν είναι ούτε «κατάρα» ούτε «ευχή». Δεν είναι «Γή τη Επαγγελίας», ούτε επέλευση ενός «Αρμαγεδδώνα». Είναι ένα ιδεολόγημα που συνοψίζει αλήθειες και ψέματα, ιστορικές τάσεις και ιδεολογικούς συρμούς, ιδέες και ψευδαισθήσεις. Και μπορούμε να αντιληφθούμε που πάμε, μόνο αν προσεκτικά ξεχωρίσουμε την ήρα από το στάρι.
Επαναλαμβάνω κλείνοντας ότι δεν συμφωνώ στα πάντα με το Νίκο Κοτζιά. Ούτε θα σας απασχολήσω με τις δικές μου, διαφορετικές προσεγγίσεις.
Κάποιοι θα πουν – με αληθινό θαυμασμό είτε με συγκεκαλυμμένη κακεντρέχεια, ίσως – ότι ο Νίκος Κοτζιάς κατάφερε αληθινό άλμα αντιδογματικής υπέρβασης, παρά το γεγονός ότι υπήρξε παλαιός Μαρξιστής.
Νομίζω, αντίθετα, ότι το κατάφερε επειδή είναι παλαιός Μαρξιστής. Άλλωστε, ο ίδιος ο Μάρξ ξεκίνησε τη σταδιοδρομία του ως διανοούμενος υποβάλλοντας τη διδακτορική του διατριβή πάνω στη Φιλοσοφία του Επίκουρου, πέρασε μεγάλο μέρος της πρώϊμης φάσης του ως οπαδός του Χέγκελ (άρα και του Πλατωνικού Ιδεαλισμού) και ολοκλήρωσε το έργο του με το «Κεφάλαιο» που το πρώτο μέρος του πρώτου τόμου του, αποτελεί συστηματική αναφορά στον Αριστοτέλη.
Μετά τον ίδιο τον Κάρολο Μάρξ, πολλοί μαρξιστές ακολούθησαν την αντίστροφη πορεία: Ξέχασαν τον Αριστοτέλη, πολέμησαν τον ιδεαλισμό του Πλάτωνα και κατέληξαν σε μονομερείς σοφιστείες που θυμίζουν έντονα είτε τους προσωκρατικούς είτε τους σχολαστικούς είτε, κάποιες φορές τους κυνικούς ακόμα…
Υπήρξαν όμως και λαμπρές εξαιρέσεις μαρξιστών, που ξεπέρασαν την «παιδική ασθένεια» του δογματισμού και της «στρατευμένης σκέψης», κράτησαν στο πίσω μέρος του μυαλού τους την Αριστοτελική μέθοδο και πέτυχαν, όχι να ανακαλύψουν την «απόλυτη αλήθεια», αλλά να απελευθερώσουν τη σκέψη από τη φενάκη της μοναδικής αλήθειας.
Ο Αντόνιο Γκράμσι είναι ένα πολύ γνωστό παράδειγμα. Ο Νίκος Πουλατζάς είναι ένα ακόμα πολύ καλό παράδειγμα. Και η μεγαλοσύνη τους έγκειται ότι δίδαξαν πολλά, όχι μόνο στους οπαδούς τους αλλά και στους αντιπάλους τους.
Ο Νίκος Κοτζιάς βαδίζει στα χνάρια αυτών των διανοουμένων.
Απόλυτα Πολιτικός, ώριμος διανοούμενος και μη στρατευμένος πλέον, δηλαδή ελεύθερος και απελευθερωτικός».
