Δύο Κοζανίτισες που αγαπούν την κουλτούρα του τόπου τους, η Ματίνα Μόμτσιου Τσικριτζή και η Φάνη Φτάκα Τσικριτζή, βραβεύτηκαν με το βραβείο Gourmet για την πρωτότυπη έκδοσή τους που συνδυάζει νοστιμιά και πολιτισμό!
Μέσα από τις γευστικές διαδρομές της Κοζάνης μας ταξιδεύουν στον...
Μέσα από τις γευστικές διαδρομές της Κοζάνης μας ταξιδεύουν στον...
χρόνο και καταγράφουν τα έθιμα του Κοζανίτικου νοικοκυριού. Λάτρης και γνώστης του Κοζανίτικου ιδιώματος η Ματίνα Μόμτσιου μας μιλά για την σχέση των νέων με το γλωσσικό ιδίωμα της Κοζάνης και για την καινούργια της μελέτη επάνω στον τρόπο που μεγάλωναν τα παιδιά το 1960. Βραβευθήκατε από το περιοδικό Gourmet της Ελευθεροτυπίας μαζί με την κ. Φάνη Φτάκα για το καλύτερο ελληνικό βιβλίο μαγειρικής. Τι σημαίνει για σας μια τέτοια διάκριση;
Τη θεωρώ πολύ σημαντική. Δεν είναι και λίγο να θεωρεί τη δουλειά σου αξιόλογη ένα από τα κορυφαία έντυπα στο χώρο που υπηρετείς! Πιστεύω όμως ότι στο πρόσωπό μας επιβραβεύτηκε επίσης η προσπάθεια που γίνεται αυτή τη στιγμή σε πολλά μέρη της περιφέρειας να μαζευτούν όσο δυνατόν περισσότερα στοιχεία μορφών ζωής που χάνονται, για θα μας βοηθήσουν να καταλάβουμε τον εαυτό μας λίγο καλύτερα.
Έχετε πλούσια δραστηριότητα στα θέματα τοπικής κουλτούρας. Μάλιστα μέσα από το σύλλογο «Λάκκος του Μάγγανη» έχετε «ταξιδέψει» την Κοζάνη σε πολλά σημεία του εσωτερικού αλλά και του εξωτερικού. Ποια είναι η κοινή αφετηρία και πως «παντρεύονται» τα αποκριάτικα δρώμενα, το μεράκι για τη διατήρηση του γλωσσικού ιδιώματος και το ενδιαφέρον για την τοπικές γεύσεις;
Ξεκινούν όλα από ένα μεράκι, που αν το υπηρετήσεις πολλά χρόνια γίνεται κομμάτι της ψυχής σου.
Μιλώ για την ανάγκη να γυρνάς πίσω και να ιχνηλατείς παλιότερες μορφές ζωής και παλιότερες κοινωνίες, που σου παρέδωσαν τις αρχές τους τα έθιμά τους, τους τρόπους επικοινωνίας και συναλλαγών χωρίς να παραλείπεις όμως δεισιδαιμονίες, προκαταλήψεις ακόμα και εμμονές ή στερεότυπα στη σκέψη και τη συμπεριφορά (μπιστιροσύνη δηλαδή!).
Το όφελος είναι διπλό: προσωπική αυτογνωσία αλλά και εμπλουτισμός της γνώσης που έχουμε σαν κοινωνία ορισμένων σημαντικών στοιχείων της τοπικής ταυτότητας.
Τι σχέση έχει το γευστικό με το γλωσσικό ιδίωμα και τι μας αποκαλύπτουν για έναν τόπο;
Το γλωσσικό ιδίωμα μας βοηθάει να μιλήσουμε για ιδιαίτερα τοπικά εδέσματα και να αναφερθούμε σε συγκεκριμένους τρόπους μαγειρέματος ή υλικά. Και τα δύο δείχνουν πώς μια παλιότερη κοινωνία έβρισκε τρόπους να αντιμετωπίσει τις ανάγκες επιβίωσης χρησιμοποιώντας το τοπικό δυναμικό είτε αυτό ήταν τα ντόπια προϊόντα είτε ο ντόπιος κωδικός επικοινωνίας.
Πώς ξεκίνησε αυτή η προσπάθεια καταγραφής της Κοζανίτικης κουζίνας;
Από την πλευρά μου υπήρχε πάντα η πρόθεση να ασχοληθώ με τη διατροφή από την κοινωνική και λαογραφική της πλευρά. Η ευκαιρία δόθηκε όταν η κ. Φτάκα ξεκίνησε ένα σχετικό σχολικό πρόγραμμα στο πλαίσιο του Comenius και αποφασίσαμε να προχωρήσουμε πέρα από αυτό μαζί: εκείνη μαζεύοντας τις συνταγές (κατάφερε να συγκεντρώσει πάνω από 260) κι εγώ καταγράφοντας την λαογραφία της.
Ποια ήταν τα βασικά στοιχεία που σας αποκάλυψε η έρευνα αυτή για τον τοπικό πολιτισμό;
Ο χώρος της διατροφής είναι συναρπαστικός για πολλούς λόγους, μεταξύ των οποίων ένας από τους πιο σημαντικούς είναι ότι τέμνει όλους τους τομείς ζωής. Είναι παρών σε όλα τα έθιμα στον κύκλο του χρόνου και στο κύκλο του ανθρώπινου βίου. Έχει κοινωνική και οικονομική διάσταση. Η Κοζάνη αποτελεί τυπικό δείγμα ελληνικής κοινωνίας, που σε εποχές ισχυρών τουρκικών επιρροών, μικρής επαφής με τη Δύση και σχεδόν αποκλειστικής εξάρτησης από τα τοπικά προϊόντα, δημιούργησε και παρέδωσε στις επόμενες γενιές μια πλούσια γαστριμαργική κληρονομιά, άξια να καταγραφεί ως πολύτιμο πολιτιστικό υλικό αλλά και ικανή να φωτίσει και τους άλλους τομείς ζωής που ανέφερα προηγουμένως.
Πιστεύετε ότι υπάρχει ενδιαφέρον για τη λαογραφία ανάμεσα στις νεαρότερες ηλικίες;
Το ενδιαφέρον για τη λαογραφία σαν γνωστικό αντικείμενο δεν μπορεί να είναι μεγάλο όχι μόνο ανάμεσα στις νεαρότερες ηλικίες αλλά ούτε και στις παλαιότερες. Εκδηλώνεται σποραδικά από φοιτητές και φοιτήτριες που συμμετέχουν σε σχετικά πανεπιστημιακά projects ή πρέπει να κάνουν έρευνα για παρόμοια θέματα στο πλαίσιο πτυχιακών ή μεταπτυχιακών εργασιών. Πολλοί νέοι άνθρωποι όμως εκδηλώνουν μεγαλύτερο ενδιαφέρον τώρα από το αντίστοιχο της δικιάς μας γενιά για παλιότερα στιλ ζωής, έθιμα, ήθη και κυρίως για το ιδίωμα. Φαίνεται να έχουν ξεπεράσει πολλά από τα κόμπλεξ της επαρχιώτικης καταγωγής την οποία εμείς προσπαθούσαμε να κρύψουμε.
Μιλούν οι νέοι σήμερα το Κοζανίτικο γλωσσικό ιδίωμα;
Όχι. Και να ήθελαν δεν θα μπορούσαν να το μιλήσουν γιατί ούτε το ακούνε, ούτε το διδάσκονται, ούτε ενθαρρύνονται να το χρησιμοποιούν. Δεν το σνομπάρουν όμως όπως γινόταν παλιότερα. Αντιθέτως προσπαθούν να μάθουν μεμονωμένες λέξεις, είτε για πλάκα είτε γιατί τις θεωρούν «δυνατές» και γλαφυρές. Είναι όμως κι αυτός ένας ακόμη τρόπος που τους επιτρέπει να ταυτίζονται με μια ομάδα (τους Κοζανίτες στην προκείμενη περίπτωση) και να αντλούν όλα τα θετικά στοιχεία που δίνει κάθε είδους ταύτισης αυτού του είδους.
Τι σχέση έχουν όλα αυτά με την ταυτότητα του καθενός μας; Στο παγκόσμιο χωριό πιστεύετε ότι οι άνθρωποι έχουν μεγαλύτερη ανάγκη να κρατήσουν κάποια ιδιαίτερα στοιχεία του τόπου τους, προκειμένου να μην ομοιογενοποιηθούν;
Προσωπικά θεωρώ υπερβολική την ανησυχία για ομοιογενοποίηση. Πιστεύω ότι υπάρχει μια συνεχής αντίσταση των διαφόρων κοινωνικών ομάδων (σε εθνικό και τοπικό επίπεδο) σε οποιαδήποτε προσπάθεια επιβολής της. Πολλά τα όπλα σε αυτή τη μάχη με βασικότερο την ποικιλία και τη διαφορετικότητα με την οποία εμφανίζεται η ανθρώπινη φύση σε όλες της τις εκφάνσεις. Τα ιδιαίτερα στοιχεία του κάθε τόπου αποφασίζει η ίδια η ζωή και η εξέλιξή της αν θα τα κρατήσει ή θα τα απορρίψει, κι αυτό είναι ανεξάρτητο από το αν κάποια ομάδα ή μεμονωμένα άτομα αποφασίζουν να παλέψουν για να τα διατηρήσουν. Αυτό όμως δεν ακυρώνει την αναγκαιότητα να συγκεντρώνονται στοιχεία τοπικού πολιτισμού, να μελετώνται, να δημοσιοποιούνται και να τίθενται στη διάθεση των επόμενων γενεών.
Έχετε στα σκαριά κάποια νέα εργασία;
Ναι. Συγκεντρώνω υλικό για μια καινούργια μελέτη (δεν ξέρω τι τελική μορφή θα πάρει) για ότι σχετίζεται με την παιδική ηλικία στην Κοζάνη, πριν την αστικοποίηση που υπέστη στη δεκαετία του 60. Θα ασχολείται με πολλές πλευρές ζωής, μεταξύ άλλων συμπεριφορές συνήθειες, έθιμα, οικονομικές και κοινωνικές παράμετροι που σχετίζονται με τη γέννα, τη βάφτιση, την ανατροφή, τις αρρώστιες και τα «ιλιάτσια» (γιατροσόφια) τα παραμύθια, τα τραγούδια, τα παιχνίδια, την ενδυμασία, τη σχολική ζωή κ.λπ. Είναι ένα πολύ μεγάλο στοίχημα αφού βασίζεται κυρίως στην πρωτογενή έρευνα με τη βοήθεια πληροφορητών που κατέχουν τις σχετικές γνώσεις και βιώματα.
Ελπίζω το αποτέλεσμα να δικαιώσει τις προσδοκίες μου, γιατί όσο πιο βαθειά προχωράω τόσο το αισθάνομαι να με ξεπερνάει?
Τη θεωρώ πολύ σημαντική. Δεν είναι και λίγο να θεωρεί τη δουλειά σου αξιόλογη ένα από τα κορυφαία έντυπα στο χώρο που υπηρετείς! Πιστεύω όμως ότι στο πρόσωπό μας επιβραβεύτηκε επίσης η προσπάθεια που γίνεται αυτή τη στιγμή σε πολλά μέρη της περιφέρειας να μαζευτούν όσο δυνατόν περισσότερα στοιχεία μορφών ζωής που χάνονται, για θα μας βοηθήσουν να καταλάβουμε τον εαυτό μας λίγο καλύτερα.
Έχετε πλούσια δραστηριότητα στα θέματα τοπικής κουλτούρας. Μάλιστα μέσα από το σύλλογο «Λάκκος του Μάγγανη» έχετε «ταξιδέψει» την Κοζάνη σε πολλά σημεία του εσωτερικού αλλά και του εξωτερικού. Ποια είναι η κοινή αφετηρία και πως «παντρεύονται» τα αποκριάτικα δρώμενα, το μεράκι για τη διατήρηση του γλωσσικού ιδιώματος και το ενδιαφέρον για την τοπικές γεύσεις;
Ξεκινούν όλα από ένα μεράκι, που αν το υπηρετήσεις πολλά χρόνια γίνεται κομμάτι της ψυχής σου.
Μιλώ για την ανάγκη να γυρνάς πίσω και να ιχνηλατείς παλιότερες μορφές ζωής και παλιότερες κοινωνίες, που σου παρέδωσαν τις αρχές τους τα έθιμά τους, τους τρόπους επικοινωνίας και συναλλαγών χωρίς να παραλείπεις όμως δεισιδαιμονίες, προκαταλήψεις ακόμα και εμμονές ή στερεότυπα στη σκέψη και τη συμπεριφορά (μπιστιροσύνη δηλαδή!).
Το όφελος είναι διπλό: προσωπική αυτογνωσία αλλά και εμπλουτισμός της γνώσης που έχουμε σαν κοινωνία ορισμένων σημαντικών στοιχείων της τοπικής ταυτότητας.
Τι σχέση έχει το γευστικό με το γλωσσικό ιδίωμα και τι μας αποκαλύπτουν για έναν τόπο;
Το γλωσσικό ιδίωμα μας βοηθάει να μιλήσουμε για ιδιαίτερα τοπικά εδέσματα και να αναφερθούμε σε συγκεκριμένους τρόπους μαγειρέματος ή υλικά. Και τα δύο δείχνουν πώς μια παλιότερη κοινωνία έβρισκε τρόπους να αντιμετωπίσει τις ανάγκες επιβίωσης χρησιμοποιώντας το τοπικό δυναμικό είτε αυτό ήταν τα ντόπια προϊόντα είτε ο ντόπιος κωδικός επικοινωνίας.
Πώς ξεκίνησε αυτή η προσπάθεια καταγραφής της Κοζανίτικης κουζίνας;
Από την πλευρά μου υπήρχε πάντα η πρόθεση να ασχοληθώ με τη διατροφή από την κοινωνική και λαογραφική της πλευρά. Η ευκαιρία δόθηκε όταν η κ. Φτάκα ξεκίνησε ένα σχετικό σχολικό πρόγραμμα στο πλαίσιο του Comenius και αποφασίσαμε να προχωρήσουμε πέρα από αυτό μαζί: εκείνη μαζεύοντας τις συνταγές (κατάφερε να συγκεντρώσει πάνω από 260) κι εγώ καταγράφοντας την λαογραφία της.
Ποια ήταν τα βασικά στοιχεία που σας αποκάλυψε η έρευνα αυτή για τον τοπικό πολιτισμό;
Ο χώρος της διατροφής είναι συναρπαστικός για πολλούς λόγους, μεταξύ των οποίων ένας από τους πιο σημαντικούς είναι ότι τέμνει όλους τους τομείς ζωής. Είναι παρών σε όλα τα έθιμα στον κύκλο του χρόνου και στο κύκλο του ανθρώπινου βίου. Έχει κοινωνική και οικονομική διάσταση. Η Κοζάνη αποτελεί τυπικό δείγμα ελληνικής κοινωνίας, που σε εποχές ισχυρών τουρκικών επιρροών, μικρής επαφής με τη Δύση και σχεδόν αποκλειστικής εξάρτησης από τα τοπικά προϊόντα, δημιούργησε και παρέδωσε στις επόμενες γενιές μια πλούσια γαστριμαργική κληρονομιά, άξια να καταγραφεί ως πολύτιμο πολιτιστικό υλικό αλλά και ικανή να φωτίσει και τους άλλους τομείς ζωής που ανέφερα προηγουμένως.
Πιστεύετε ότι υπάρχει ενδιαφέρον για τη λαογραφία ανάμεσα στις νεαρότερες ηλικίες;
Το ενδιαφέρον για τη λαογραφία σαν γνωστικό αντικείμενο δεν μπορεί να είναι μεγάλο όχι μόνο ανάμεσα στις νεαρότερες ηλικίες αλλά ούτε και στις παλαιότερες. Εκδηλώνεται σποραδικά από φοιτητές και φοιτήτριες που συμμετέχουν σε σχετικά πανεπιστημιακά projects ή πρέπει να κάνουν έρευνα για παρόμοια θέματα στο πλαίσιο πτυχιακών ή μεταπτυχιακών εργασιών. Πολλοί νέοι άνθρωποι όμως εκδηλώνουν μεγαλύτερο ενδιαφέρον τώρα από το αντίστοιχο της δικιάς μας γενιά για παλιότερα στιλ ζωής, έθιμα, ήθη και κυρίως για το ιδίωμα. Φαίνεται να έχουν ξεπεράσει πολλά από τα κόμπλεξ της επαρχιώτικης καταγωγής την οποία εμείς προσπαθούσαμε να κρύψουμε.
Μιλούν οι νέοι σήμερα το Κοζανίτικο γλωσσικό ιδίωμα;
Όχι. Και να ήθελαν δεν θα μπορούσαν να το μιλήσουν γιατί ούτε το ακούνε, ούτε το διδάσκονται, ούτε ενθαρρύνονται να το χρησιμοποιούν. Δεν το σνομπάρουν όμως όπως γινόταν παλιότερα. Αντιθέτως προσπαθούν να μάθουν μεμονωμένες λέξεις, είτε για πλάκα είτε γιατί τις θεωρούν «δυνατές» και γλαφυρές. Είναι όμως κι αυτός ένας ακόμη τρόπος που τους επιτρέπει να ταυτίζονται με μια ομάδα (τους Κοζανίτες στην προκείμενη περίπτωση) και να αντλούν όλα τα θετικά στοιχεία που δίνει κάθε είδους ταύτισης αυτού του είδους.
Τι σχέση έχουν όλα αυτά με την ταυτότητα του καθενός μας; Στο παγκόσμιο χωριό πιστεύετε ότι οι άνθρωποι έχουν μεγαλύτερη ανάγκη να κρατήσουν κάποια ιδιαίτερα στοιχεία του τόπου τους, προκειμένου να μην ομοιογενοποιηθούν;
Προσωπικά θεωρώ υπερβολική την ανησυχία για ομοιογενοποίηση. Πιστεύω ότι υπάρχει μια συνεχής αντίσταση των διαφόρων κοινωνικών ομάδων (σε εθνικό και τοπικό επίπεδο) σε οποιαδήποτε προσπάθεια επιβολής της. Πολλά τα όπλα σε αυτή τη μάχη με βασικότερο την ποικιλία και τη διαφορετικότητα με την οποία εμφανίζεται η ανθρώπινη φύση σε όλες της τις εκφάνσεις. Τα ιδιαίτερα στοιχεία του κάθε τόπου αποφασίζει η ίδια η ζωή και η εξέλιξή της αν θα τα κρατήσει ή θα τα απορρίψει, κι αυτό είναι ανεξάρτητο από το αν κάποια ομάδα ή μεμονωμένα άτομα αποφασίζουν να παλέψουν για να τα διατηρήσουν. Αυτό όμως δεν ακυρώνει την αναγκαιότητα να συγκεντρώνονται στοιχεία τοπικού πολιτισμού, να μελετώνται, να δημοσιοποιούνται και να τίθενται στη διάθεση των επόμενων γενεών.
Έχετε στα σκαριά κάποια νέα εργασία;
Ναι. Συγκεντρώνω υλικό για μια καινούργια μελέτη (δεν ξέρω τι τελική μορφή θα πάρει) για ότι σχετίζεται με την παιδική ηλικία στην Κοζάνη, πριν την αστικοποίηση που υπέστη στη δεκαετία του 60. Θα ασχολείται με πολλές πλευρές ζωής, μεταξύ άλλων συμπεριφορές συνήθειες, έθιμα, οικονομικές και κοινωνικές παράμετροι που σχετίζονται με τη γέννα, τη βάφτιση, την ανατροφή, τις αρρώστιες και τα «ιλιάτσια» (γιατροσόφια) τα παραμύθια, τα τραγούδια, τα παιχνίδια, την ενδυμασία, τη σχολική ζωή κ.λπ. Είναι ένα πολύ μεγάλο στοίχημα αφού βασίζεται κυρίως στην πρωτογενή έρευνα με τη βοήθεια πληροφορητών που κατέχουν τις σχετικές γνώσεις και βιώματα.
Ελπίζω το αποτέλεσμα να δικαιώσει τις προσδοκίες μου, γιατί όσο πιο βαθειά προχωράω τόσο το αισθάνομαι να με ξεπερνάει?
Πηγή: ΟΜΙΚΡΟΝ, το περιοδικό της Δυτικής Μακεδονίας
