του Βασίλη Ριτζαλέου*
Σε έναν κύκλο μνήμης και απότισης φόρου τιμής στους Εβραίους της πόλης της Κομοτηνής, η μαρτυρία που αφορά την ιστορία του Σαμπετάι Ρομάνο και της Νταίζη Ναχμία από τον Βασίλη Ριτζαλέο, διδάκτορα νεότερης και σύγχρονης ιστορίας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, που εργάζεται στα Γενικά Αρχεία του Κράτους στην Κομοτηνή.
Η δημοσίευση συμπίπτει χρονικά με την ημέρα Μνήμης του Ολοκαυτώματος που θα τιμηθεί και στην Ελλάδα αυτήν την Κυριακή στις 11 Απριλίου 2010. Όπως ο ίδιος σημειώνει «οι
επίσημες ελληνικές Αρχές, μαζί με τις εβραϊκές κοινότητες, τιμούν το Ολοκαύτωμα στις 27 Ιανουαρίου, την Εθνική Ημέρα Μνήμης. Πριν από αυτόν τον επίσημο εορτασμό που καθιερώθηκε τα τελευταία χρόνια, οι Εβραίοι σε όλον τον κόσμο τιμούσαν και συνεχίζουν να τιμούν το Ολοκαύτωμα στις συναγωγές τους στις 27 του μήνα Νισάν, βάσει του εβραϊκού ημερολογίου (φέτος είναι στις 11 Απριλίου). Η ημέρα αυτή είναι γνωστή στα εβραϊκά ως Yom HaShoah (Ημέρα Μνήμης του Ολοκαυτώματος)».
Για μια ακόμη φορά να ευχαριστήσουμε τον κ. Βασίλη Ριτζαλέο, για τη συστηματική του προπάθεια καταγραφής της ιστορία των Εβραίων της Βόρειας Ελλάδας, αλλά και τη συνεισφορά του στην αποτύπωση της νεότερης ιστορίας της πόλης μας, την οποία έγραψαν και “οι δικοί μας” - οι Κομοτηναίοι - Εβραίοι...
Πριν από εβδομήντα πέντε χρόνια, ο γάμος του Σαμπετάι Ρομάνο με τη Νταίζη Ναχμία προκάλεσε αίσθηση στην πόλη της Κομοτηνής και ιδιαίτερα στον κύκλο της εβραϊκής κοινότητας. Η λαμπρή τελετή έγινε στα μέσα Ιουνίου 1935 στη Συναγωγή «Μπετ Ελ», στο Φρούριο της πόλης, συγκεντρώνοντας πλήθος Κομοτηναίων. Το μυστήριο τελέστηκε από τον 37χρονο χαχάμη της Κομοτηνής Αβραάμ (Αλμπέρτο) Ναχμία ο οποίος γεννήθηκε στο Διδυμότειχο και υπηρετούσε στην Κομοτηνή τουλάχιστον από το 1932. Ο γάμος αυτός προκάλεσε αίσθηση γιατί δεν ήταν συνηθισμένο να παντρεύονται ένας ντόπιος Εβραίος, ένας Ρομάνο μάλιστα, και μια Θεσσαλονικιά Εβραία. Αν και η Νταίζη ήταν γεννημένη στην Κομοτηνή, οι ντόπιοι Εβραίοι συνέχιζαν να ξεχωρίζουν τους Ναχμία από τον τόπο της καταγωγής τους υπενθυμίζοντας πόσο δύσκολη ήταν η συνύπαρξή τους στις αρχές του 20ού αι.
Ο παππούς της Νταίζη, ο Λεβή Ναχμίας, άφησε τη μεγαλούπολη της Μακεδονίας και μετανάστευε στην Κομοτηνή στα τέλη του 19ου αιώνα (μετά το 1885) ακολουθώντας το παράδειγμα πολλών ακόμη εβραϊκών οικογενειών της Θεσσαλονίκης. Ήταν η εποχή που οι Θεσσαλονικείς Εβραίοι έδειχναν μεγάλο ενδιαφέρον για την ενδοχώρα της Μακεδονίας και της Θράκης και το εμπόριο κυρίως αγροτικών προϊόντων. Αμέσως μετά τη διέλευση του σιδηρόδρομου από την Κομοτηνή την τελευταία δεκαετία του 19ου αιώνα, η πόλη γνώρισε ακόμη μεγαλύτερη ανάπτυξη.
Όταν ο Ναχμίας έφτασε στην Κομοτηνή, δεν έγινε ευπρόσδεκτος από τους Ρομάνο και άλλους ντόπιους Εβραίους.
Οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης βρήκαν τους ντόπιους ομοθρήσκους τους να ζουν κυρίως μέσα στο Φρούριο, στη συνοικία του «Καλέ» όπως την έλεγαν τότε. Επειδή ήταν οι μοναδικοί κάτοικοι του «Καλέ» για πάρα πολλά χρόνια, οι οθωμανικές Αρχές έδωσαν στους Εβραίους το προνόμιο να κλείνουν τις εισόδους του Φρουρίου και να περνούν τη νύχτα τους απολύτως ασφαλείς. Μέσα στους αιώνες, η εβραϊκή συνοικία της Κομοτηνής είχε τους δικούς της κανόνες, τα δικά της ήθη και έθιμα, που διέφεραν σε κάποιο βαθμό από τον τρόπο ζωής άλλων εβραϊκών κοινοτήτων.
Οι Θεσσαλονικείς Εβραίοι εγκαταστάθηκαν έξω από το Φρούριο στη σημερινή οδό Καραολή (πρώην Μακκαβαίων) εκεί όπου υπήρχαν μπαξέδες στα πολύ παλιά χρόνια και έχτισαν μερικά από τα ωραιότερα σπίτια της παλιάς Κομοτηνής. Ήταν ανυπόφορο για τους αστούς από τη Θεσσαλονίκη να στριμωχτούν στο Φρούριο γύρω από την πλατεία της Συναγωγής. Άλλωστε, τα ήθη και τα έθιμα των Εβραίων της Κομοτηνής ήταν διαφορετικά από εκείνα της πόλης τους. Η αγάπη τους για τα γράμματα και τον ευρωπαϊκό πολιτισμό συναντούσε την προσκόλληση των ντόπιων στην εβραϊκή παράδοση και στον ξεχωριστό τρόπο ζωής τους. Ο Κομοτηναίος Εβραίος ήταν ευχαριστημένος αν τα αγόρια του μάθαιναν ορισμένες προσευχές και κάποια στοιχεία από τη γλώσσα των ιερών κειμένων κοντά στον Ραβίνο. Δεν έδιναν μάλιστα και ιδιαίτερη σημασία αν τα μαθήματα γίνονταν σε δύο ανήλια δωμάτια ακριβώς δίπλα στη Συναγωγή. Τα κορίτσια έμεναν στο σπίτι και μάθαιναν αποκλειστικά τη μητρική ισπανοεβραϊκή γλώσσα, τα λεγόμενα λαδίνο, που έφεραν οι προγονοί τους στην Ελλάδα (τότε Οθωμανική Αυτοκρατορία) μετά την εκδίωξή τους το 1492 από την Ισπανία. Αυτά, όμως, ήταν αδιανόητα για τους Θεσσαλονικείς Εβραίους που ήθελαν καλύτερη μόρφωση για τα αγόρια και τα κορίτσια τους στα ευρωπαϊκά πρότυπα.
Ωστόσο κανείς δεν μπορούσε να πείσει τον άλλον να προσαρμοστεί στο δικό του τρόπο ζωής, γιατί κανείς δεν ήθελε να αλλάξει τη ζωή του. Και έτσι παρέμειναν σαν δύο παράλληλοι κόσμοι για κάποια χρόνια, έστω και αν τους χώριζε μόνο το βυζαντινό τείχος. Αυτό το τείχος ήταν ένα όριο ανάμεσα στον παραδοσιακό τρόπο ζωής των Εβραίων του Φρουρίου και στον καινούριο τρόπο ζωής που έφερναν οι Θεσσαλονικείς Εβραίοι.
Οι δύο οικογένειες των Ρομάνο και των Ναχμία ήταν αντιπροσωπευτικές των δύο διαφορετικών κόσμων. Την πρώτη δεκαετία του 20ού αιώνα, ο Σαλτιέλ Καράσσο, ένας ικανότατος έμπορος από τη Θεσσαλονίκη, έπεισε ορισμένους ομοθρήσκους του στην Κομοτηνή να ασχοληθούν συστηματικά με το καπνεμπόριο. Ο πατέρας της Νταίζη, ο Ντάριο Ναχμία, ξεκίνησε το δικό του γραφείο μεσιτειών για λογαριασμό εβραϊκών επιχειρήσεων καπνού και σύντομα εξελίχτηκε σε έναν από τους γνωστότερους καπνέμπορους της περιοχής. Στις αρχές του 20ού αιώνα, όταν η Ισπανία παραχώρησε την ισπανική υπηκοότητα σε πολλούς Θεσσαλονικείς Εβραίους σε μια δημόσια έκφραση συγνώμης για την εκδίωξή τους στα τέλη του 15ου αιώνα, η οικογένεια της Νταίζη πήρε την ισπανική υπηκοότητα και ο πατέρας της έγινε επίτιμος Ισπανός υποπρόξενος στην Κομοτηνή χωρίς ουσιαστικές αρμοδιότητες. Μπορούμε να φανταστούμε την εντύπωση που θα προκαλούσαν η ισπανική σημαία και το έμβλημα του υποπροξενείου στο μπαλκόνι του σπιτιού τους στη θέση της σημερινής μεγάλης οικοδομής της οικογένειας Χατζηνέστορα στην οδό Καραολή. Ο πατέρας της Νταίζη ήταν πλέον γνωστός σαν Σενιόρ Ναχμίας (οπωσδήποτε πριν από το 1922) και το πραγματικό του όνομα (Ντάριο) είχε σχεδόν ξεχαστεί από τους συμπολίτες του.
Οι ντόπιοι Εβραίοι παρακολουθούσαν πάντοτε με ενδιαφέρον και φθόνο τις καινοτομίες που έφερναν οι Θεσσαλονικείς ομόθρησκοί τους. Ο Σάμουελ Ρομάνο, πατέρας του γαμπρού της ιστορίας μας, ήταν γιος του κρεοπώλη Σαμπετάι Ρομάνο και έγινε ένας από τους πρώτους ντόπιους καπνέμπορους. Η οικογένειά του ήταν από τις παλαιότερες, μεγαλύτερες και πιο σεβαστές μεταξύ των ντόπιων Εβραίων και εκπροσωπούσε την κοινότητα μαζί με τον Ραβίνο στις σχέσεις της με τις οθωμανικές Αρχές. Ο Σάμουελ Ρομάνο δεν ζούσε στην παραδοσιακή συνοικία του Φρουρίου αλλά έξω από τα τείχη, στην οδό Μεραρχίας Σερρών 50 (στο τμήμα της όπου σήμερα είναι η οδός Κονδύλη), εγκαταλείποντας σταδιακά τον παραδοσιακό τρόπο ζωής. Ωστόσο, η αλλαγή του τρόπου ζωής δεν διευκόλυνε τον Ρομάνο να ανταγωνιστεί με επιτυχία τους Θεσσαλονικείς ομοθρήσκους του οι οποίοι είχαν μεγαλύτερα κεφάλαια και διέθεταν καλύτερη πρόσβαση στα δίκτυα εμπορίας του καπνού. Ο Σάμουελ Ρομάνο πέθανε το 1930 σε ηλικία 72 ετών και ο θάνατός του έκλεισε τυπικά μια ολόκληρη εποχή ανταγωνισμού και αμοιβαίας καχυποψίας. Το παλιό πείσμα δεν μπορούσε να χωρίζει άλλο τους Εβραίους. Η αλήθεια είναι πως η καχυποψία είχε ήδη αρχίσει να υποχωρεί μετά τους Βαλκανικούς Πολέμους. Η κατάλληλη στιγμή, όμως, για τις οικογένειες των καπνέμπορων Ρομάνο και Ναχμία ήταν αμέσως μετά την οικονομική κρίση του 1929-1933.
Δεν είναι γνωστό αν ο γάμος του 32χρονου Σαμπετάι Ρομάνο με την 24χρονη Νταίζη Ναχμία ήταν αποτέλεσμα του έρωτα των δύο νέων ή η ένωση δύο ισχυρών οικογενειών ύστερα από κάποιο προξενιό. Το σημαντικό είναι πως σφράγισε το τέλος μια μεγάλης διχόνοιας ανάμεσα στους ντόπιους και «ξένους» Εβραίους στην Κομοτηνή.
Η συνέχεια ήταν τραγική για τον Σαμπετάι και τη γυναίκα του Νταίζη. Το Μάρτιο του 1943 συνελήφθησαν από τις Βουλγαρικές Αρχές Κατοχής, εκτοπίστηκαν στο εσωτερικό της Βουλγαρίας και παραδόθηκαν στους Ναζί για εξόντωση. Οι δυο τους, όπως και άλλοι εννιακόσιοι σχεδόν Εβραίοι της Κομοτηνής, εξοντώθηκαν σε ένα θάλαμο αερίων στο ναζιστικό στρατόπεδο της Τρεμπλίνκα στην Πολωνία. Και μια σημαντική λεπτομέρεια: οι γονείς και ο αδερφός της Νταίζη δεν συνελήφθησαν λόγω της ισπανικής τους υπηκοότητας και παρέμειναν στην Κομοτηνή μέχρι το τέλος της Βουλγαρικής Κατοχής. Παρά την ισπανική της υπηκοότητα, όπως αποδεικνύεται και από τη ληξιαρχική πράξη γάμου, η Νταίζη ακολούθησε την τραγική μοίρα του ελληνικής υπηκοότητας Σαμπετάι και δεκάδων μελών της οικογένειας των Ρομάνο. Η ιστορία του Σαμπετάι και της Νταίζη υπενθυμίζει πως τέτοιες ανθρώπινες ιστορίες, τις περισσότερες από τις οποίες δεν θα ακούσουμε ποτέ, κρύβονταν πίσω από τον αριθμό των εννιακοσίων περίπου Εβραίων της Κομοτηνής, θυμάτων της ναζιστικής θηριωδίας. Όσες ιστορίες ξεφύγουν από τον κόσμο της σιωπής και βγουν στην επιφάνεια θα μας θυμίζουν πως το ναζιστικό έγκλημα έγινε σε βάρος ανθρώπων της διπλανής πόρτας.
* Ο Βασίλης Ριτζαλέος είναι διδάκτορας νεότερης και σύγχρονης ιστορίας στο Α.Π.Θ. και εργάζεται στα Γενικά Αρχεία του Κράτους στην Κομοτηνή.
http://www.paratiritis-news.gr/detailed_article.php?id=134599&categoryid=11
http://cohen.gr/newsite/index.php?option=com_content&view=article&id=1056:2010-04-13-06-20-13&catid=35:jewdaism&Itemid=59
