Προς αναζήτηση νέας ιδεολογίας

Του Κώστα Πλαγάκου, Οικονομολόγου - Προέδρου Δημοτικού Συμβουλίου Δήμου Χαλκηδόνος

Αναζητώντας τις αιτίες της αποτυχίας των πολιτικών ιδεολογιών να επιλύσουν τα σύγχρονα προβλήματα των κοινωνιών του δυτικού κόσμου, στις οποίες γεννήθηκαν και τις οποίες υποσχέθηκαν να οδηγήσουν στην πρόοδο, μπορούμε να υποστηρίξουμε, έχοντας την ασφάλεια της χρονικής απόστασης από τα κρίσιμα ιστορικά γεγονότα, ότι τρεις βασικά ήταν οι ιδεολογίες που επιχείρησαν τους δύο και πλέον τελευταίους αιώνες να επικρατήσουν στο δυτικό κόσμο και στις χώρες που επιθυμούσαν να ενσωματωθούν σε αυτόν:
Ο φιλελευθερισμός, ο σοσιαλισμός και ο εθνικισμός. Η χρήση συνώνυμων ή παρεμφερών χαρακτηρισμών δεν μεταβάλλει την ουσία της διαπίστωσης. Και οι τρεις ιδεολογίες είχαν ως βάση ευγενείς ιδέες....
Ο φιλελευθερισμός την ιδέα της πολιτικής και οικονομικής ελευθερίας. Ο σοσιαλισμός την ιδέα της κοινωνικής δικαιοσύνης και ο εθνικισμός την ιδέα της αγάπης για την πατρίδα.

Λόγω της υπερεθνικής απήχησής τους οι ιδεολογίες αυτές, όπως ήταν φυσικό, ξέφυγαν από το πλαίσιο που τις τοποθέτησαν οι πρώτοι στοχαστές που τις δημιούργησαν και επιχειρήθηκε η εφαρμογή τους σε πολλούς τόπους και χρόνους πολλές φορές υπό συνθήκες καταναγκασμού από τις ιστορικές συγκυρίες και συχνά από πρόσωπα που τις χρησιμοποίησαν για ιδιοτελείς σκοπούς. Γι’ αυτό ακολούθησαν το γνωστό σχήμα του Αριστοτέλη περί των αρχικών πολιτευμάτων και των εκτροπών τους. Έτσι, ο φιλελευθερισμός εξετράπη σε άκριτη λατρεία της αγοράς, η βούληση των κεφαλαιοκρατών αναγορεύθηκε σε απολύτως ρυθμιστικό παράγοντα των κοινωνικών εξελίξεων, η δε πολιτική και η κοινωνία χαρακτηρίσθηκαν υποδεέστερες από την οικονομία, η οποία αυτονομήθηκε πλήρως από αυτές. Ο σοσιαλισμός εκφυλίσθηκε σε κομμουνισμό και η ιδέα της κοινωνικής δικαιοσύνης αντικαταστάθηκε από την εγκαθίδρυση τυραννικών καθεστώτων και την αβασάνιστη και αντιεπιστημονική προσήλωση σε άτοπα ιδεολογήματα. Τέλος, η αγάπη για την πατρίδα αναμίχθηκε με πρωτόγονα ένστικτα και ιδιοτελείς σκοπιμότητες και οδήγησε στην εμφάνιση δικτατοριών, απολυταρχικών καθεστώτων, στην πατριδοκαπηλεία και σε εγκλήματα που κλιμακώνονται μέχρι και τις γενοκτονίες.

Ο ανταγωνισμός των τριών ιδεολογιών να κατακτήσουν την προτίμηση του δυτικού ανθρώπου και να κυριαρχήσουν στο μεγαλύτερο δυνατό μέρος του κόσμου κορυφώθηκε κατά το Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Τότε, ο φιλελευθερισμός με την πολιτική παράδοση του κοινοβουλευτισμού, εκπροσωπούμενος κυρίως από τις Η.Π.Α. και την Αγγλία, συμμάχησε με το άκρο αντίθετό του, τον κομμουνισμό που είχε αποδείξει ήδη τη δικτατορική φύση του, εκπροσωπούμενο από τη Σοβιετική Ένωση, και κατατρόπωσαν τον εθνικισμό, που είχε επίσης ταυτισθεί με τα απολυταρχικά καθεστώτα, εκπροσωπούμενο κυρίως από τη Γερμανία, την Ιταλία και την Ιαπωνία. Έτσι, στο μεταπολεμικό κόσμο επιχειρήθηκε σταδιακά να τεθεί εκποδών κάθε μνεία που θα μπορούσε να ερμηνευθεί ως νοσταλγία των εθνικών ιδεωδών και ο διπολισμός έλαβε όχι μόνο γεωπολιτικό αλλά και ιδεολογικό περιεχόμενο. Το 1989 κατέρρευσε, ως γνωστό, η δεύτερη από τις εναπομείνασες ιδεολογίες, ο κομμουνισμός και επί είκοσι δύο χρόνια παρέμεινε κυρίαρχος στο διευρυμένο πλέον δυτικό κόσμο ο φιλελευθερισμός. Η έλλειψη αντίπαλου δέους επέτεινε την ταχύτητα εκφυλισμού της μόνης εναπομείνασας ιδεολογίας, διότι, εφ’ όσον δεν υπήρχε ανταγωνιστής προς σύγκριση, εξέλιπε η ανάγκη βελτιώσεων ή έστω συγκράτησης των πλέον αντικοινωνικών πτυχών της ιδεολογίας αυτής. Γι’ αυτό εγκαταλείφθηκε εν πολλοίς το σκέλος της πολιτικής ελευθερίας και έμφαση δίδεται μόνο στο σκέλος της οικονομικής ελευθερίας. Ενδεικτικό είναι ότι για την περιγραφή της ιδεολογίας αυτής εδώ και πολλά χρόνια χρησιμοποιείται ο όρος ιδεολογία της ελεύθερης αγοράς, καπιταλισμός, οικονομικός φιλελευθερισμός ή παρεμφερείς όροι που επιβεβαιώνουν τη μονοδιάστατη πορεία της.

Δεν είναι γνωστό, εάν η τρέχουσα διεθνής οικονομική κρίση σηματοδοτήσει την κατάρρευση και αυτής της ιδεολογίας, αφ’ ενός διότι δεν φαίνεται να υπάρχει έτοιμη διάδοχη κατάσταση και αφ’ ετέρου διότι η ελευθερία, το βασικό στοιχείο του φιλελευθερισμού, ή τουλάχιστον η αίσθηση αυτής, είναι απαραίτητη για κάθε δημιουργική προσπάθεια του ανθρώπου. Αυτό που είναι βέβαιο είναι ότι απαιτείται αντικειμενική θεώρηση της κοινωνίας, ώστε στην όποια ιδεολογία ρυθμίζει τις τύχες των ανθρώπων να υπάρχει θέση για όλες τις κοινωνικές και οικονομικές τάξεις. Όλες είναι χρήσιμες και έχουν θεμιτά συμφέροντα, τα οποία όμως περιορίζονται από την προσπάθεια επίτευξης του γενικού συμφέροντος και υποχρεούνται να μετέχουν στο μέτρο των δυνατοτήτων τους σε αυτή τη συλλογική προσπάθεια. Επομένως, χρήζει επανακαθορισμού στην πράξη η έννοια του γενικού συμφέροντος, η οποία δεν πρέπει να ταυτίζεται πλήρως με τα συμφέροντα της εκάστοτε κυρίαρχης τάξης, διότι αυτή όσο πολυάριθμη και αν είναι, δεν εκφράζει όλη την κοινωνία, ούτε υπάρχουν εγγυήσεις ότι τα συμφέροντα αυτά σε βάθος χρόνου θα οδηγήσουν ολόκληρη την κοινωνία σε βιώσιμη ευημερία. Το γενικό συμφέρον εν μέρει ταυτίζεται και εν μέρει είναι διαφορετικό από όλα τα επιμέρους συμφέροντα που συναντώνται στον κοινωνικό στίβο, για να συμμαχήσουν ή να συγκρουστούν μεταξύ τους. Επομένως, βασική είναι η έννοια του μέτρου, σύμφωνα με το οποίο πρέπει να περιορίζονται τα επιμέρους συμφέροντα εις όφελος του γενικού συμφέροντος, δηλαδή της κοινωνικής συνοχής. Η όποια ιδεολογία κυριαρχήσει για τις επόμενες δεκαετίες πρέπει να διδάσκει τις έννοιες της κοινωνικής συνοχής και του μέτρου. Και αυτό διότι η υπέρμετρη άσκηση της πολιτικής, κοινωνικής και οικονομικής ελευθερίας οδηγεί σε ακραίες καταστάσεις που τείνουν στην υποδούλωση σε τρίτους, δηλαδή στην αυτοαναίρεση της ίδιας της ελευθερίας.