Γιατί έγιναν οι Εβραίοι ένας λαός εμπόρων, τραπεζιτών, λογίων και ιατρών; Ένα καινούριο βιβλίο** δίνει μια υπερήφανη, πρωτότυπη απάντηση σ΄αυτό το μείζον ιστορικό ερώτημα.
Η διανοητική επιτυχία των Εβραίων στη σύγχρονη εποχή και η υπεροχή τους σε τομείς όπως το εμπόριο, η ιατρική και τα οικονομικά από την εποχή του Μεσαίωνα αποτελεί ένα από τα πλέον αινιγματικά μυστήρια στην μακραίωνη εβραϊκή ιστορία.
Από την εποχή της Βαβυλώνιας Αιχμαλωσίας, τον έκτο αι. Π.Κ.Ε. μέχρι την καταστροφή του Δεύτερου ναού, ο Ιουδαϊσμός βασιζόταν σε δύο πυλώνες: το τελετουργικό που λάμβανε χώρα στον Ναό και την ανάγνωση του γραπτού Νόμου. Μια μικρή ελίτ ιερέων διεύθυνε τον Ναού ενώ και η μελέτη του Νόμου ήταν προνόμιο πολύ λίγων. Η ρωμαϊκή κατάκτηση της Ιερουσαλήμ και η καταστροφή του Ναού μετέφερε αυτοστιγμεί “το κέντρο βάρους” από το ιερατείο της Ιερουσαλήμ στην αυξανόμενη κοινότητα ραββίνων και διανοουμένων, δηλ. από το beit hamikdash στο beit hamidrash (από τον Ναό στο θρησκευτικό σχολείο).
Με την απουσία ενός πραγματικού, απτού κέντρου λατρείας, η επιβίωση του Ιουδαϊσμού άρχισε να εξαρτάται από την ικανότητά του να αναπτύξει μια εναλλακτική που θα τον προσάρμοζε στις νέες, σκληρές συνθήκες. Το νέο θεμέλιο της εβραϊκής επιβίωσης από εδώ και στο εξής έγινε η ανάγνωση και η μελέτη του Νόμου από κάθε Εβραίο. Για να εξασφαλιστεί η συνέχεια, κάθε άντρας είχε το καθήκον να εφοδιάσει τους γιους του, από νεαρή ακόμη ηλικία, με την ικανότητα της ανάγνωσης και της γραφής. Αυτό το γεγονός αποτελούσε μια πραγματική επανάσταση σε έναν κόσμο όπου η πλειονότητα των κατοίκων ήσαν αναλφάβητοι.
Όλα αυτά είναι γνωστά σε όλους ωστόσο αυτό που είναι λιγότερο σαφές έχει να κάνει με τις απρόβλεπτες συνέπειες αυτής τις δραματικής εξέλιξης, τόσο για τον Ιουδαϊσμό όσο και για την αμοιβαία σχέση του με τους υποστηρικτές του και το περιβάλλον τους. Η ενστάλαξη των γραμμάτων και η διδασκαλία του Νόμου είχε ως αποτέλεσμα υψηλές δαπάνες (το βιβλίο περιέχει σχετικά και πολύ ενδιαφέροντα στοιχεία τα οποία και αξιολογεί) όμως την ίδια περίοδο κατά τους πρώτους αιώνες μετά την καταστροφή του Δεύτερου Ναού, οι περισσότεροι Εβραίοι ασχολούνταν ακόμη με τη γεωργία και ζούσαν στην ανέχεια και σε σκληρές συνθήκες. Πώς θα μπορούσε ένας απλός Εβραίος γεωργός σε κάποιο χωριό της Γαλιλαίας του 200 Κ.Ε. να αντέξει το κόστος της μόρφωσης των γιων του; Και ποιο όφελος θα αποκόμιζε από αυτό;
Αυτό αποτέλεσε ένα κεντρικό υπαρξιακό δίλημμα που έκαιγε τους Εβραίους εκείνη την εποχή: να αντέξουν την οικονομική επιβάρυνση της μόρφωσης και έτσι να παραμείνουν στον Ιουδαϊσμό ή να επωφεληθούν από την άμεση εξοικονόμηση της δαπάνης τόσων χρημάτων και ως εκ τούτου να αποποιηθούν τον Ιουδαϊσμό. Απλή οικονομική συλλογιστική προβλέπει ότι μια τέτοια μοιραία απόφαση θα λαμβανόταν ανάλογα με τα ανάλογα προσωπικά πλεονεκτήματα και τις προσωπικές προτιμήσεις. Προφανώς, Εβραίοι με μικρή έλξη προς τη θρησκεία, ή με δυσκολία στην μάθηση, θα έμπαιναν στον πειρασμό να κάνουν λιγότερο δύσκολες επιλογές.
Με άλλες λέξεις, η κοινή λογική λέει ότι κάποιο τμήμα του εβραϊκού λαού θα αφομοιωνόταν και έτσι ο πληθυσμός θα μειωνόταν σταδιακά. Και όντως, την εποχή του Ταλμούντ (από τον τρίτο μέχρι τον έκτο αιώνα Κ.Ε.) έκανα την εμφάνισή τους δύο διαφορετικά σχήματα: από τη μία μεριά ενίσχυσε τον αλφαβητισμό στις εβραϊκές κοινότητες των οποίων η οικονομία βασιζόταν κατά κύριο λόγο στη γεωργία. Και από την άλλη υπήρξε μια αργός αλλά προφανής θρησκευτικός προσηλυτισμός (κατά κύριο λόγο προς τον χριστιανισμό) και μια επακόλουθη συρρίκνωση του εβραϊκού πληθυσμού, από 5,5 εκατομμύρια περίπου το 65 Κ.Ε. σε μόλις 1,2 εκατομμύρια το 650 Κ.Ε. Οι επιδημίες και οι σφαγές συνετέλεσαν επίσης σ’ αυτή τη μείωση ωστόσο αυτοί οι παράγοντες ευθύνεται μόνο για τη μείωση στο μισό του πληθυσμού.
Η συνάντηση με το Ισλάμ
Στα μέσα του έβδομου αιώνα συντελέστηκε και η ιστορική συνάντηση των Εβραίων και του ανερχόμενου εκείνη την εποχή Ισλάμ. Αυτή η συνάντηση έμελλε να ενισχύσει την επανάσταση του αλφαβητισμού που είχε τις ρίζες του εδώ και αιώνες ανάμεσα στους Εβραίους και τη διοχέτευσή του προς απρόβλεπτες κατευθύνσεις.. Η τεράστια μουσουλμανική αυτοκρατορία που δημιουργήθηκε μετά τον θάνατο του Μωάμεθ εκτεινόταν από την Ιβηρική Χερσόνησο μέχρι τη Ινδία και την Κίνα. Εντός της είχαν κυριαρχήσει όχι μόνο η θρησκεία του Ισλάμ αλλά και μια κυρίαρχη γλώσσα, η αραβική καθώς και νέοι θεσμοί και νόμοι. Το μέγεθος της αυτοκρατορίας οδήγησε στην ανάπτυξη πολλών νέων βιομηχανιών, καθώς το εμπόριο επεκτάθηκε και ιδρύθηκαν νέες πόλεις.
Το τρομακτικό κύμα παγκοσμιοποίησης και αστικοποίησης έδωσε το έναυσμα για την ολοένα αυξανόμενη ζήτηση επαγγελματιών με διανοητικές ικανότητες. Η επίδραση που είχαν αυτές οι αλλαγές πάνω στους Εβραίους υπήρξε δραματική: μεταξύ του 750 και του 900 Κ.Ε., σχεδόν όλοι οι Εβραίοι της Μεσοποταμίας και της Περσίας (περίπου το 75 τοις εκατό του παγκόσμιου εβραϊκού πληθυσμού της εποχής) εγκατέλειψαν τη γεωργία, μετακινήθηκαν στις μεγάλες πόλεις του Χαλιφάτου των Αββασιδών και άρχισαν να εξειδικεύονται σε επαγγέλματα που βασίζονταν στον αλφαβητισμό και την μόρφωση, επαγγέλματα πολύ επικερδέστερα από ό,τι η γεωργία. Αυτή η αλλαγή στην επαγγελματική δομή του εβραϊκού λαού επισυνέβη πριν επιβληθούν νομικοί περιορισμοί εις βάρος τους σε σχέση με την κατοχή γης.
Στο βιβλίο τους, οι Eckstein και Botticini καταλήγουν σε μια πρωτότυπη και περήφανη απάντηση στο μείζον ιστορικό ερώτημα γιατί οι Εβραίοι έγιναν ένας λαός λιανεμπόρων, μεγαλεμπόρων, μπακάληδων, τραπεζιτών, λογίων και γιατρών. Όχι εξαιτίας της επιβολής νομικών περιορισμών ή λόγω ανάγκης, όπως συμπεραίνουν στο βιβλίο τους, αλλά μάλλον χάρη σε ένα ξεκάθαρο, σχετικό πλεονέκτημα που απέκτησαν μέσα στους αιώνες ως αποτέλεσμα ενός τραυματικού γεγονότος –της καταστροφής του Δεύτερου Ναού- που οδήγησε σε μια προσπάθεια κληροδότησης του αλφαβητισμού σε κάθε Εβραίο. Αυτή η διαδικασία προετοίμασε τους Εβραίους να αναλάβουν θέσεις κλειδί εντός της ανερχόμενης οικονομίας της μουσουλμανικής αυτοκρατορίας, από τη στιγμή που τα προσόντα τους ήσαν κατάλληλα για τις ανάγκες ενός παγκοσμιοποιημένου κόσμου με ταχύτατα αυξανόμενο πληθυσμό.
Οι Εβραίοι, για να μιλήσουμε μεταφορικά, ξεκίνησαν να ανακαλύψουν την Αμερική της εποχής τους, μεταναστεύοντας σε περιοχές όπου οι ικανότητές τους ήσαν περιζήτητες, όπως στην Υεμένη, τη Συρία, την Αίγυπτο και τη Μαγκρέμπ και αργότερα στη Δυτική Ευρώπη. Το να ανήκουν σε μια συλλογικότητα με ισχυρή ταυτότητα τούς έδωσε τη δυνατότητα να υποστηρίξουν δια-περιφερειακούς δεσμούς ανεξαρτήτως τόπου διαμονής και να ενισχύσουν γραπτές συμφωνίες εκ του μακρόθεν, γεγονός πολύ διευκολυντικό στο εμπόριο.
Αυτό μπορεί να εξηγήσει την ιλιγγιώδη επιτυχία των Εβραίων σε επαγγέλματα σχετικά με τις αγορές, και το πιστωτικό εμπόριο. Τον 12ο και 13ο αι. ο δανεισμός χρημάτων αποτελούσε ένα τυπικό εβραϊκό επάγγελμα στην Αγγλία, τη Γαλλία και τη Γερμανία και το κύριο επάγγελμα στην Ισπανία, την Πορτογαλία, την Ιταλία και σε άλλες Δυτικοευρωπαϊκές χώρες.
Η ερμηνεία που προτείνεται εδώ αντιφάσκει προς την καθιερωμένη άποψη ότι οι Εβραίοι της Ευρώπης τον Μεσαίωνα εξειδικεύονταν στο δανεισμό χρημάτων επειδή εμποδιζόντουσαν από τη συμμετοχή στις επαγγελματικές συντεχνίες και εξαιτίας της απαγόρευσης σε χριστιανούς και μουσουλμάνους να δανείζουν με τόκο. Το βιβλίο «Οι Λίγοι Εκλεκτοί» υποστηρίζει ότι οι Εβραίοι της Δυτικής Ευρώπης εξειδικεύτηκαν πρόθυμα σ΄αυτό το επάγγελμα και στα τραπεζικά επειδή διέθεταν τις ενδεικνύμενες ικανότητες και τις προϋποθέσεις: την ικανότητα γραφής και ανάγνωσης, την μαθηματική δεξιότητα και τα θεσμικά μέσα για να ενισχύσουν τα συμβόλαια, το κεφάλαιο που είχε συγκεντρωθεί αρχικά από την εργασία τους ως εμπόρων και τεχνιτών και τα χωρίς προηγούμενο δίκτυα που τους επέτρεπαν να επικοινωνούν μεταξύ τους σε ολόκληρη της έκταση της Διασποράς.
Το τρίο ιστορικό γεγονός που είχε βαθιά επίδραση στον Ιουδαϊσμό ήταν οι μογγολική επιδρομή στη Μέση Ανατολή, κάτι στο οποίο δεν δίνεται μεγάλη έμφαση τουλάχιστον στα εβραϊκά ιστορικά εγχειρίδια. Οι Μογγόλοι εισέβαλαν στην Περσία και τη Μεσοποταμία το 1219. Η κατάκτηση έφτασε στο αποκορύφωμά της με την λεηλασία της Βαγδάτης το 1258. Έτσι κατέρρευσε η αστική και εμπορική οικονομία του Χαλιφάτου των Αββασιδών και η οικονομία της Μεσοποταμίας και της Περσίας υποχώρησε στο αγροτικό στάδιο που την χαρακτήριζε στο παρελθόν. Κατά συνέπεια, μεγάλο τμήμα του πληθυσμού των Εβραίων της Περσίας, της Μεσοποταμίας ακόμη και της Αιγύπτου και της Συρίας αναγκάστηκε να εγκαταλείψει τον Ιουδαϊσμό και να προσηλυτιστεί. Οι θρησκευτικοί κανόνες και ιδιαίτερα εκείνος ο κανόνας που ήθελε την μόρφωση των γιων, έγινα ακόμη μια φορά ένα αφόρητα ακριβό βάρος και έτσι ελάχιστοι Εβραίοι προσηλυτίστηκαν στο Ισλάμ.
Ως αποτέλεσμα αυτού, ο παγκόσμιος εβραϊκός πληθυσμός συρρικνώθηκε σε σημαντικό βαθμό και έφτασε σε άνευ προηγουμένου χαμηλό προς τα τέλη του 15ου αιώνα. Με άλλα λόγια, η ιστορία αποδεικνύει ότι οι ίδιοι μηχανισμοί που παρουσιάστηκαν εδώ θα μπορούσαν να λειτουργήσουν επίσης και προς την αντίθετη κατεύθυνση, εν είδει ενός εξωτερικού σοκ, σ΄αυτή την περίπτωση της μογγολικής κατάκτησης.
Οι Eckstein και Botticini αποδεικνύουν την ισχύ του συνδυασμού προοδευτικής οικονομικής σκέψης με την εις βάθος, αναλυτική ιστορική έρευνα. Πρόκειται για ένα ρηξικέλευθο, πρωτότυπο, διαφωτιστικό βιβλίο που ανοίγει ευρύτερους ορίζοντες, ένα βιβλίο που θα μπορούσε να αλλάξει την αντίληψή μας για τον εαυτό μας και τη θέση μας στο ιστορικό προσκήνιο. Ίσως μάλιστα μας βοηθήσει να μαντέψουμε τη μπορούμε να αναμένουμε από τις αλλαγές που λαμβάνουν χώρα στον εβραϊκό κόσμο σήμερα.
* Ο καθηγητής Manuel Trajtenberg είναι οικονομολόγος. Υπήρξε επικεφαλής της επιτροπής που συγκροτήθηκε μετά το κύμα κοινωνικής διαμαρτυρίας του 2011.
**The Chosen Few: How Education Shaped Jewish History, 70-1492,” by Maristella Botticini and Zvi Eckstein, Princeton University Press, 344 pages, $34.95
Πηγή: cohen.gr
