Πληθαίνουν καθημερινά οι ενδείξεις και οι αναφορές σχετικά με τον ρόλο-κλειδί του πρωτογενούς τομέα σε ό,τι αφορά την έξοδο από την κρίση και την «μετά κρίση» εποχή. Δεν υπάρχει μελέτη και ανάλυση σοβαρού οικονομολόγου ή άρθρο μεγάλου διεθνούς εντύπου, δηλ. συνιστώσες διαμόρφωσης της
σύγχρονης πολιτικής, χωρίς σαφή αναφορά στον ρόλο της αγροτικής παραγωγής. Ο λόγος είναι απλός, η κρίση οδηγεί στην αναθεώρηση των γνωστών ταμπού και όλοι ψάχνουν τις νέες δυναμικές της πραγματικής οικονομίας. Η συνειδητοποίηση του γεγονότος ότι οι φούσκες τέλειωσαν τουλάχιστον για την Ευρώπη (υπερκαταναλωτισμός, ακίνητα, χρηματοπιστωτικές υπηρεσίες, επενδύσεις χωρίς αντίκρυσμα, εύκολο χρήμα για δανεισμό), οδηγεί στην πεποίθηση ότι χρειάζεται σκληρή εργασία και αλλαγή νοοτροπίας.
Για την Ελλάδα τα πράγματα είναι απλά, αλλά και οδυνηρά. Η επόμενη δεκαετία θα είναι περίοδος ανασυγκρότησης, με την ελπίδα ότι οι νέες οικονομικές ισορροπίες θα στηρίζονται σε γερά πόδια κια ότι η νέα γενιά θα αγαπήσει την παραγωγή. Παραθέτω δύο στοιχεία:
Σε συνέντευξή του, ο οικονομολόγος Ρομπέρτο Μανγκαμπέιρα Ουνγκέρ, καθηγητής για τέσσερις και πλέον δεκαετίες στη Νομική Σχολή του Χάρβαρντ, στο περιοδικό ΒΗΜΑmagazino της 14ης Ιουλίου 2013, απαντά ως εξής στην σχετική, με τις δυνατότητες της Ελλάδας να βγει από την κρίση, ερώτηση:
Σε συνέντευξή του, ο οικονομολόγος Ρομπέρτο Μανγκαμπέιρα Ουνγκέρ, καθηγητής για τέσσερις και πλέον δεκαετίες στη Νομική Σχολή του Χάρβαρντ, στο περιοδικό ΒΗΜΑmagazino της 14ης Ιουλίου 2013, απαντά ως εξής στην σχετική, με τις δυνατότητες της Ελλάδας να βγει από την κρίση, ερώτηση:
« Ερ. Ποιες είναι οι προϋποθέσεις της αναπτυξιακής συμμαχίας που προτείνετε;
«Απ. Απαιτεί δύο μεγάλα κύματα καινοτομίας: πρώτον, έναν αποκεντρωμένο στρατηγικό σχεδιασμό και συντονισμό μεταξύ της κυβέρνησης, νέων υποστηρικτικών θεσμών, ταμείων και μικρομεσαίων επιχειρήσεων. Δεύτερον, το κράτος πρέπει να διευκολύνει τη δημιουργία δικτύων συνεργασίας και ανταγωνισμού μεταξύ των μικρομεσαίων επιχειρήσεων, δίνοντάς τους τη δυνατότητα να αντλήσουν πόρους, οικονομικούς, τεχνολογικούς, εμπορικούς ώστε να αναπτύξουν οικονομίες κλίμακας. Ο μεγάλος εθνικός στόχος είναι η νέα οικονομία που υπάρχει πέρα από τη μαζική παραγωγή, χωρίς κοινωνικές εξαιρέσεις. Ο,τι ισχύει για τη μεταποίηση αφορά και τις υπηρεσίες και την αγροτική παραγωγή, τη μεταμόρφωση των Ελλήνων σε μια πανευρωπαϊκή ελίτ υπηρεσιών υψηλού επιπέδου και την παραγωγή αγροτικών προϊόντων υψηλής προστιθέμενης αξίας. Η Ελλάδα δεν είχε ποτέ μαζική βιομηχανική παραγωγή, γι' αυτό η βασική πρόκληση είναι η μετάβασή της από τον προ-Φορντισμό στον μετα-Φορντισμό χωρίς το ενδιάμεσο στάδιο».
Κοιτάξτε πώς μας βλέπουν άλλοι, πώς εννούν την έξοδο χωρίς τις γενικολογίες περί μεταρρυθμίσεων, δομικών αλλαγών και άλλα ανεφάρμοστα σχήματα: παραγωγή και ανθρώπινο δυναμικό.
Στο πολύκροτο άρθρο του με τίτλο «οι έλληνες περνούν τον κάβο» (βλ. εφημερίδα ΤΑ ΝΕΑ της 3-4ης Αυγούστου 2013) ο Roger Cohen παραθέτει, μεταξύ άλλων και ειδικά για την αλλαγή κουλτούρας, τα λόγια του έλληνα επιχειρηματία Γιώργου Δημητριάδη, από την Κρήτη: «Κοίταξε η ΕΕ ήθελε καταναλωτές και με εκπαίδευσαν με δωρεάν χρήματα....Οι επιχορηγήσεις μόνο για τη γεωργία ήταν απίστευτες. Κανείς δεν ρωτούσε πώς δαπανούνταν τα χρήματα. Υπήρχαν άνθρωποι με δέκα ελιές που έλεγαν ότι παράγουν τόνους ελαιόλαδο και έπαιρναν χρήματα για κάθε τόνο. Δεν έκανε κανείς έλεγχο. Τώρα υπάρχει τεράστια διόρθωση. Τα τζάμπα χρήματα έκαναν μεγάλο κακό στους νέους, Πίστευαν ότι όλοι τους χρωστούσαν. Σήμερα βλέπω νέους με πτυχία πανεπιστημίου να επιστρέφουν στη γεωργία. Ολα πριν ήταν κατανάλωση, μάρκετινγκ και διαφήμιση. Νομίζω ότι οι νέοι έλληνες έχουν καταλάβει τη σημασία του να κάνουν κάτιμε τα χέρια τους, τη δουλειά και την παραγωγή». Λίγδες μέρες αργότερα βγήκαν στη δημοσιότητα τα αλλεπάλληλα σκάνδαλα των επιδοτήσεων, όπου μάλλον εμπλέκονται παραγωγοί, τεχνικοί, μηχανισμοί ελέγχου, κοκ
Εχω αναλύσει τις μεγάλες δυνατότητες του αγροτικού τομέα στη χώρα μας και πρότεινα το σύστημα των «αγρο-συνεργειών». (βλ. «Πίσω στο χωριό....Η απάντηση στην κρίση είναι η αγροτική παραγωγή», εκδόσεις Λιβάνη). Ο αγροτικός τομέας από τη φύση του και την εκτεταμένη παρουσία του στην ενδοχώρα παρουσιάζει υψηλό δείκτη συνέργειας με άλλους κλάδους και τομείς της πραγματικής οικονομίας: μεταποίηση, εξαγωγές, τουρισμός και εστίαση, τοπικό εμπόριο, κοκ. Όλοι αυτοί οι τομείς συνδέονται με τον αγροτικό χώρο, επηρεάζονται από τις δραστηριότητές του, εξαρτώνται από τις πρώτες ύλες του (δημητριακά, φρούτα, λαχανικά, κρέας, γάλα, ξυλεία, αλιεύματα, κοκ) και αποτελούν τη βάση για την ανάπτυξη συναφών υπηρεσιών. Το σύνολο των θέσεων εργασίας αυτού του οικονομικού πλέγματος αφορά την πραγματική οικονομία, αφορά όλες τις οικογένειες, αφορά σαφώς και την αυτο-κατανάλωση.
Θεωρώ ότι η μεγέθυνση και η ανασύνθεση του ελληνικού ΑΕΠ θα προέλθει μόνο μέσα από την αύξηση της παραγωγής προϊόντων και υπηρεσιών ποιότητας και πρωτίστως από αυτά του αγροτικού τομέα. Γι αυτό είναι απαραίτητο να εμπεδωθεί μια διαφορετική αντίληψη σε ό,τι αφορά την αγροτική ανάπτυξη: μια ανάπτυξη βιώσιμη, με στροφή στην ποιοτική παραγωγή, με προϊόντα φιλικά προς το περιβάλλον, με στόχο την πραγματική αναζωογόνηση της υπαίθρου, με ενίσχυση της κοινωνικής και οικονομικής συνοχής και αλληλεγγύης, με νέους παραγωγούς εμφορούμενους από επιχειρηματική λογική και βεβαίως από μια νέα σχέση παραγωγού-καταναλωτή.
Η προώθηση του οικονομικού μοντέλου των αγρο-συνεργειών συνεπάγεται ριζική ανατροπή του σημερινού συγκεντρωτικού κράτους: θα απαιτήσει ουσιαστική αποκέντρωση των οικονομικών δραστηριοτήτων, αναδιοργάνωση των υπηρεσιών με επίκεντρο την περιφέρεια. Θα χρειασθεί μια μεγάλης εμβέλειας τεχνική υποστήριξη των ενδιαφερομένων ανέργων και νέων της πρωτεύουσας και των άλλων πόλεων στην ύπαιθρο, για δημιουργία προϋποθέσεων επιβίωσης και δημιουργίας θέσεων εργασίας. Η απάντηση στην κρίση είναι συνεπώς η αγροτική παραγωγή, αλλά με σχέδιο, ρεαλισμό, τεχνική υποστήριξη, κατάλληλα χρηματοδοτικά εργαλεία και βεβαίως γνώση των δυσκολιών.
Το μεγάλο άλμα και στοίχημα της ελληνικής οικονομίας σημαίνει κυρίως στροφή στην παραγωγή, συνειδητή επιλογή κατανάλωσης ντόπιων προϊόντων, επιμονή στην ποιότητα, συστηματική προβολή του made in Greece. Γι αυτό πρέπει επειγόντως να συζητήσουμε για κίνητρα, μηχανισμούς στήριξης των νέων παραγωγών, π.χ. μικρο-δάνεια με χαμηλό επιτόκιο, δηλαδή για ένα αποτελεσματικό σύστημα υποστήριξης των παραγωγών, έξω από την τραγικά απογοητευτική σημερινή γραφειοκρατία. Με δυό λόγια πρέπει να δούμε το όλο θέμα υπό το πρίσμα της νέας, «μικρής» ατομικής ή και συλλογικής, αγροτικής επιχειρηματικότητας.
Ο αγροτικός τομέας δημιουργεί σχετικά εύκολα θέσεις εργασίας και αυτο-απασχόλησης. Για τις μικρές οικογενειακές επιχειρήσεις τα πράγματα μιλούν από μόνα τους. Για τις μεσαίες ή μεγάλες επιχειρήσεις του κλάδου, όπου απαιτούνται σημαντικά κεφάλαια, τα πράγματα είναι δύσκολα. Με βάση την δραματική εμπειρία του παρελθόντος (μεγάλα δάνεια, υψηλά επιτόκια, κόστος μελετών και κόστος των κτιριακών εγκαταστάσεων που ήταν όρος των επιδοτήσεων, δηλ. δώρο γαι τους επιτήδειους, κοκ) γνώμη μου είναι ότι χρειάζεται μεγάλη προσοχή και σωστή εκτίμηση των δεδομένων, ειδικά στην εποχή της κρίσης. Επομένως είτε μιλούμε για παραδοσιακές είτε για νέες καλλιέργειες, η στροφή στον αγροτικό τομέα προϋποθέτει ρεαλισμό, προσαρμογή στα ελληνικά δεδομένα και όχι απομίμηση ξένων προτύπων Προϋποθέτει επίσης προσωπική εργασία, διάθεση συνεργασίας με άλλους παραγωγούς και ομοειδείς επιχειρήσεις για συνέργειες και οργάνωση της εμπορικής διάθεσης του προϊόντος. Σημαίνει κοινωνική αναβάθμιση του αγρότη, του παραγωγού γενικότερα, σημαίνει τελικά μια άλλη στάση ζωής, αφού οι σχέσεις παραγωγού και καταναλωτή μπαίνουν σε νέα φάση. Το νέο οικονομικό μοντέλο πρέπει να είναι δυναμικό, παραγωγικό, ποιοτικό και εξωστρεφές. Κι αυτό σημαίνει αλλαγή νοοτροπίας ώστε να υπάρξει οικονομική ανάκαμψη, αμοιβαίο όφελος και ανάδειξη του εθνικού δυναμικού μέσα από μια πραγματικά βιώσιμη ενδογενή ανάπτυξη.
Πρέπει να ενισχυθεί στην πράξη το οπλοστάσιο κατά των επιπτώσεων της κρίσης, με κινήσεις που διευρύνουν τη συνεργασία όλων των παραγόντων, ωθούν τις δημόσιες πολιτικές σε νέους δρόμους για τη διασφάλιση της κοινωνικής συνοχής και της διατροφικής ασφάλειας του πληθυσμού. Η παραγωγή είναι πολύ σημαντική υπόθεση, αλλά αν δεν υπάρξουν συνέργειες με την μεταποίηση, την εμπορία και γενικά τη διάθεση, αν δεν υπάρξει νέα αντίληση σε ό,τι αφορά τη συνεργασία και το αμοιβαίο όφελος, τότε ούτε ο παραγωγός θα ωφεληθεί, ούτε ο καταναλωτής θα ικανοποιήσει τις ανάγκες του.
Οι «αγρο-συνέργειες» πρέπει συνεπώς να γίνουν στην πράξη «πολυ-συνέργειες». Γι αυτό η σχετικές δημόσιες πολιτικές, εθνικές και ευρωπαϊκές, (παραγωγή, κίνητρα, μεταποίηση, διάθεση προϊόντων, κλπ) πρέπει να αντανακλούν ποιότητα, διαφάνεια, δικαιοσύνη, κοινωνική ένταξη. Οι παλιές γνωστές πρακτικές μας έφεραν στη σημερινή κατάσταση, τώρα όμως επιβάλλεται η προώθηση νέων αντιλήψεων, νέων ρόλων, νέας πολιτικής.
Ισως έτσι αναδειχθεί η αγροτική παραγωγή σε σύγχρονο «πράσινο τείχος» που θα σώσει τη χώρα, όπως άλλοτε τα «ξύλινα τείχη» έσωσαν την Αθήνα και την Ελλάδα. Ετσι κι αλλοιώς είμαστε σε πραγματικό πόλεμο, η μορφή του μόνο είναι διαφορετική.
Ισως έτσι αναδειχθεί η αγροτική παραγωγή σε σύγχρονο «πράσινο τείχος» που θα σώσει τη χώρα, όπως άλλοτε τα «ξύλινα τείχη» έσωσαν την Αθήνα και την Ελλάδα. Ετσι κι αλλοιώς είμαστε σε πραγματικό πόλεμο, η μορφή του μόνο είναι διαφορετική.
