Σάκης Μουμτζής
Για την μάχη του Κιλκίς (Σάββατο 4 Νοεμβρίου 1944) έχουν γραφεί σχεδόν τα πάντα. Το μόνο
που μένει ανοικτό είναι οι αριθμοί. Δηλαδή πόσοι ήταν οι ένοπλοι αντικομμουνιστές, πόσες οι επιτιθέμενες δυνάμεις του ΕΛΑΣ, πόσοι οι νεκροί εκατέρωθεν κατά τη δεκάωρη περίπου μάχη και πόσοι αιχμάλωτοι αντικομμουνιστές εκτελέστηκαν τις επόμενες ημέρες σε διάφορα σημεία της πόλης του Κιλκίς, αλλά και σε γύρω χωριά (Μεταλλικό). Επειδή οι αποκλίσεις είναι μεγάλες, δεν θα εμπλακώ σε τέτοια συζήτηση. Επίσης, θεωρώ επαρκώς εξαντλημένη την παράθεση των πραγματολογικών στοιχείων της μάχης.
Έτσι θα προσπαθήσω να κάνω μια συγκριτική ανάλυση γεγονότωνκαι καταστάσεων μεταξύ των δυο πολύνεκρων συγκρούσεων: αυτής του Κιλκίς και των συγκρούσεων που έγιναν στη νοτιοδυτική Πελοπόννησο, το Σεπτέμβριο του 1944. Και στη μάχη του Κιλκίς και στις μάχες της νοτιοδυτικής Πελοποννήσου παρουσιαστηκαν στο αντικομμουνιστικό στρατόπεδο, σοβαρές διχογνωμίες για το πώς θα αντιμετωπιστεί ο ΕΛΑΣ. Έτσι οι αξιωματικοί των Ταγμάτων Ασφαλείας στην Καλαμάτα, στο Μελιγαλά και στους Γαργαλιάνους, διαφώνησαν εάν πρέπει να γίνουν συμπτύξεις δυνάμεων ή να δώσουν τη μάχη στις περιοχές ελέγχου τους.
Στο Κιλκίς αντικείμενο της διαφωνίας ήταν εάν η μάχη θα δινόταν εντός της πόλεως ή στα γύρω υψώματα (άποψη του Κώστα Παπαδόπουλου που εκ του αποτελέσματος δικαιώθηκε). Επίσης υπήρχε πρόβλημα συνεργασίας μεταξύ των Τουρκόφωνων οπλαρχηγών και των αξιωματικών καριέρας που βρίσκονταν στο αντικομμουνιστικό στρατόπεδο.
Και στις δύο περιπτώσεις (Κιλκίς-Πελοπόννησος) αυτές οι διχογνωμίες είχαν γίνει αντιληπτές από τους απλούς μαχητές και είχαν επίπτωση στο ηθικό τους. Έτσι παρουσιάστηκαν σημαντικά κρούσματα λιποταξιών. Οι αντικομμουνιστές οπλίτες πίστευαν ότι βγάζοντας τη στολή και κρυπτόμενοι σε κατοικίες θα γλίτωναν. Οι περισσότεροι βρεθηκαν και εκτελέσθηκαν. Όμως αυτές οι λιποταξίες κυρίως στο Μελιγαλά, αλλά και στο Κιλκίς έπαιξαν σημαντικό ρόλο στην κατάρρευση συγκεκριμένων καίριων σημείων άμυνας.
Στο αντίπαλο στρατόπεδο επικράτησε μονολιθική οργάνωση και συγκέντρωση μεγάλου αριθμού δυνάμεων. Στην Πελοπόννησο παρών ήταν ο Βελουχιώτης, ενώ στο Κιλκίς το γενικό πρόσταγμα το είχε ο Κικιτσας (10η Μεραρχία). Στην Πελοπόννησο ήταν παρόντα και τα πολιτικά στελέχη του ΚΚΕ (Μπελογιάννης, Κουλαμπάς, Φράγκος). Στο Κιλκίς δεν είχαμε τέτοιου επιπέδου πολιτική πλαισίωση. Στο στρατιωτικό επίπεδο όμως οι μεραρχίες της Μακεδονίας (8η και 10η) ενισχύθηκαν με το ιππικό της Θεσσαλίας υπό τον Μπουκουβάλα, που έπαιξε πρωτεύοντα ρόλο στην εξόντωση της δύναμης του Κίσα Μπατζάκ. Και στην Πελοπόννησο και στο Κιλκίς ο ΕΛΑΣ θέλησε να ξεκαθαρίσει σε στρατιωτικό επίπεδο την μετακατοχική κατάσταση, στερώντας από τις αστικές-αντικομμουνιστικές δυνάμεις μια σημαντική δύναμη πυρός.
Όμως στις συνθήκες κάτω υπό τις οποίες δόθηκαν αυτές οι σκληρές και πολύνεκρες μάχες (και οι μετέπειτα εκτελέσεις) υπήρχαν και σημαντικές διαφορές.
Η μάχη του Κιλκίς ήταν μάχη ενστόλων. Τις αντικομμουνιστικές ένοπλες ομάδες που μαζεύτηκαν στο Κιλκίς από όλη σχεδόν τη Μακεδονία, δεν τις ακολούθησαν και κάτοικοι περιοχών για προστασία. Έλειπε το λαϊκό στοιχείο. Στην Πελοπόννησο δεκάδες χωριά που είχαν εκτεθεί γιατί είχαν ταχθεί με τα Τάγματα Ασφαλείας, ακολούθησαν τους άνδρες των ταγμάτων ασφαλείας στο Μελιγαλά, στους Γαργαλιάνους και όσοι επέζησαν τους ακολουθησαν στην Πύλο. Από την άλλη μεριά ο ΕΛΑΣ και το ΚΚΕ, κινητοποίησε χιλιάδες χωρικούς που διέκειντο ευνοϊκά προς την ΕΑΜική εξουσία, οι οποίοι και ακολουθούσαν κατά πόδας τις στρατιωτικές μονάδες του ΕΛΑΣ. Κίνητρό τους η αντεκδίκηση και η λεηλασία, που πήραν συγκεκριμένη μορφή κοινωνικής πρακτικής: το λιντσάρισμα και το πλιάτσικο. Έτσι η πρωτοφανής σε έκταση και αγριότητα σφαγή των Ταγμάτων Ασφαλείας και των προσκείμενων σε αυτά χωρικών, εύκολα μπορεί να αποδοθεί στο ότι και η άλλη πλευρά εκτός από τους ΕΛΑΣίτες ουσιαστικά παρέταξε και τους «κόκκινους χωρικούς». Η βία είχε πλέον κοινωνικοποιηθεί στην νοτιοδυτική Πελοπόννησο. Γι’ αυτό και όταν άλλαξαν τα πράγματα οι αντικομμουνιστικές ομάδες επιζήτησαν την εκδίκηση.
Στο Κιλκίς οι σφαγές που ακολούθησαν την δεκάωρη μάχη ήταν μεγάλες και εδώ οι αριθμοί ποικίλουν. Όμως επειδή αφορούσαν ενστολους και μάλιστα από όλη τη Μακεδονία, δεν άφησαν σημαντικά ίχνη στο μετέπειτα κύκλο βίας του Κιλκίς .Αυτός είχε τη δική του ιδιαιτερότητα, τα δικά του τοπικά στοιχεία (ενδοποντιακές αντιθέσεις, προσωπικές διαφορές). Επί πλέον επειδή στους αντικομμουνιστές ενστολους συμμετείχαν και εκ πεποιθήσεως φιλοναζιστές (άνδρες Δάγκουλα, Βήχου κ.ά.) – κάτι που δεν υπήρχε στα Τάγματα Ασφαλείας Πελοποννήσου – οι εκτελέσεις που επακολούθησαν είχαν και έναν κοινώς αποδεκτό τιμωρητικό χαρακτήρα. Να το γραψω διαφορετικά: Επειδή ή έκταση των εκτελέσεων στο Κιλκίς ήταν μεγάλη θα περίμενε κανείς και ανάλογη έκταση των αντεκδικήσεων μετέπειτα. Αυτό δεν έγινε. Όσοι ΕΛΑΣίτες είχαν εκτεθεί, λόγω γειτνιάσεως κατέφυγαν στη Γιουγκοσλαβία. Τα όσα έγιναν το Νοέμβριο του 1946 στην Κοκκινιά και στη Ξηρόβρυση Κιλκίς δεν μπορούν να αποδοθούν στο κλίμα της «λευκής τρομοκρατίας» και των αντεκδικήσεων για τα όσα έγιναν το 1944. Είναι πράξεις που εντάσσονται στον Εμφύλιο πόλεμο, που από τις αρχές του 1946 κυοφορείται με καθημερινές πράξεις βίας εκατέρωθεν.
Για να είμαι σαφής, κρίνω σκόπιμο να προσδιορίσω την έννοια της «Λευκής Τρομοκρατίας». Είναι οι μονομερείς πράξεις βίας που ασκούνται από θύματα του ΕΛΑΣ, κατά των θυτών τους ή συγγενών τους και κατά εγκαταστάσεων του ΕΑΜ και του ΚΚΕ. Οι χώροι εμφάνισης αυτού του φαινομένου: όλη η ύπαιθρος της Πελοποννήσου, περιοχές της υπαίθρου της Στερεάς και της Θεσσαλίας και κάποια χωριά του νομού Κιλκίς. Σε αυτές τις περιοχές το φαινόμενο είναι έντονο και τις ομάδες που επιζητούν την εκδίκηση, τις υποβοηθούν και ενθοφυλακές. Η διάρκειά του: από τα τέλη Μαρτίου του 1945, όταν και αφοπλίζεται ο ΕΛΑΣ και την αρχή την αναλαμβάνει η Εθνοφυλακή, έως τον Οκτώβριο του 1945, οπότε η αντικομμουνιστική βία παρουσιάζει ύφεση, ενώ συγχρόνως το ΚΚΕ αναδιοργανώνεται.
Από τις αρχές του 1946, όλος ο αστικός τύπος σε καθημερινή βάση μνημονεύει δεκάδες επιθέσεις ανταρτοομάδων κατά απομακρυσμένων σταθμών χωροφυλακής, κατά κοινοταρχών, αγροφυλάκων, μεμονωμένων εθνικοφρόνων, πυρπολήσεις σπιτιών κ.λ.π. Από τις αρχές του 1946 λοιπόν, δεν μπορούμε να μιλάμε για «λευκή Τρομοκρατία», αλλά για μια γενικευμένη βία που παίρνει τη μορφή μικρών εμφύλιων καθημερινών συμπλοκών με νεκρούς και τραυματίες εκατέρωθεν. Μέσα σε αυτό το κλίμα έχουμε στις 5/ 7/1946 επίθεση ανταρτών και κομμουνιστών χωρικών στο στρατόπεδο της Ποντοκερασιας με νεκρούς και τραυματίες αξιωματικούς και στρατιώτες, καθώς και συνεχείς επιθέσεις από τα Κρούσια του Δ.Σ.Ε. πλέον, στις Μουριές, στο Τέρπυλλο,στο Μεταλλικό,στον Καβαλάρη,στην Κορυφή,στα Κάτω Σούρμενα,στον Ροδώνα, στην Βάθη. Στόχος των επιθέσεων, οι εκτελέσεις εθνικοφρόνων, η πυρπόληση σπιτιών και δευτερευόντως η στρατολόγηση, γιατί τα Αριστερά χωριά (Μεταλλικό, Ξηρόβρυση, Ποντοκερασια, Χορηγι, Κοκκινιά) είχαν «αδειάσει» από τις ηλικίες 17-50 ετών, γιατί είχαν καταφύγει είτε στην Γιουγκοσλαβία, είτε στα βουνά.
Συνεπώς, οι επιθέσεις των ενόπλων της δεξιάς κατά της Κοκκινιάς (14 νεκροί) και κατά της Ξηρόβρυσης (47 νεκροί) εντάσσονται στις πράξεις της γενικευμένης εμφύλιας βίας (από τους 47 νεκρούς της Ξηρόβρυσης μόνο 5 είναι άνδρες σε ηλικία μεταξύ 18-50, γιατί όλοι έχουν ενταχθεί στο Δ.Σ.Ε.).
Το 1946 και η Πελοπόννησος μαστίζεται από καθημερινές πράξεις βίας και από τις δύο πλευρές. Επειδή όμως ο γενικότερος προσανατολισμός της περιοχής, ιδεολογικός και πολιτικός, είναι συντηρητικός και οι μνήμες του Σεπτεμβρίου του 1944 νωπές, χιλιάδες μέλη και στελέχη του ΚΚΕ καταφεύγουν στην Αθήνα, για προστασία. Οι περισσότεροι από αυτούς, από τα μέσα του 1947, σταδιακά θα επιστρέψουν στα μέρη τους, συμβάλλοντας με την παρουσία τους στο δυνάμωμα του Δ.Σ.Ε.
Συνοψίζοντας, μπορούμε να πούμε πως ο στόχος του ΕΛΑΣ στο Κιλκίς επιτεύχθηκε απολύτως και στο στρατιωτικό και στο πολιτικό σκέλος. Δεν μπορούμε να πούμε το ίδιο και για την Πελοπόννησο. Στο στρατιωτικό τομέα ένα σημαντικό μέρος των Ταγμάτων Ασφαλείας (Τριπόλεως και Πάτρας) διεσώθη παραδιδόμενο στους Βρετανούς. Περίπου 1.250 εξοπλίσθηκαν και πολέμησαν στα Δεκεμβριανά στην Αθήνα. Στον δε πολιτικό τομέα ήταν αδύνατον να κυριαρχήσει το ΚΚΕ στη συντηρητική και βασιλόφρονα Πελοπόννησο, χωρίς τα όπλα του ΕΛΑΣ. Έτσι οι νίκες του στη ΝΔ.Πελοπόννησο το μόνο που πέτυχαν ήταν να μεγαλώσουν το μίσος, που χώριζε τις δύο πλευρές και αυτό το πλήρωσε με δραματικό τρόπο η 3η Μεραρχία του Δ.Σ.Ε. το 1949.
Τελειώνω αυτό το κείμενο, θέτοντας προς προβληματισμό σε όσους ασχολούνται με αυτή την περίοδο, την έννοια της αποκαλούμενης «λευκής Τρομοκρατίας». Έχω την αίσθηση ότι ο επακριβής ορισμός της, η διάρκειά της, τα αίτια και οι συνέπειές της, στο βαθμό που γίνουν κοινός τόπος, θα βοηθήσουν τόσο στην κατανόηση όσο και στην ερμηνεία των όσων έγιναν από το 1945 έως το 1949. Από όσα προανέφερα, νομίζω ότι είναι σαφής ή θέση μου: από το πραγματολογικό υλικό, δεν μπορούμε το διάστημα Μαρτίου- Οκτωβρίου 1945, να το θεωρήσουμε διακριτή ιστορική περίοδο. Πολύ δε περισσότερο να τη θεωρήσουμε ως μια από τις βασικές αιτίες του γενικευμένου Εμφύλιου Πολέμου 1947-1949.
Σάκης Μουμτζής
Συγγραφέας του βιβλίου «Κόκκινη βία 1943-1946»
Εκδόσεις ΕΠΙΚΕΝΤΡΟ 2013.
