1. Εξουσία και ηγεσία
Στο άρθρο αυτό θα επιχειρηθεί η ανάλυση της ηγεσίας τόσο
του τρόπου άσκησης της οικονομικής – επιχειρηματικής, όσο και της πολιτικής εξουσίας σε σχέση με την αποτελεσματικότητά της και της ηθικής που ακολουθείται για την επίτευξη των στρατηγικών της. Η ισχύς μιας νομιμοποιημένης από κάποιο κοινωνικό σύνολο εξουσίας για την επίτευξη συγκεκριμένων στόχων προέρχεται γενικά από την ικανότητα επιρροής της ή τη δύναμη ανταμοιβής και τιμωρίας που κατέχει.
Ηγέτης είναι ένα πρόσωπο με εξουσία στο οποίο τα υπόλοιπα μέλη της ομάδας προβάλλουν τις δικές τους επιθυμίες για ασφάλεια και δύναμη και με το οποίο ταυτίζονται. Πραγματικός ηγέτης είναι ο χαρισματικός ηγέτης (ο οποίος σε αντίθεση με τον κληρονομικό και το γραφειοκρατικό ηγέτη) συνενώνει στο πρόσωπό του τόσο το ρόλο του ικανού όσο και το ρόλο του αγαπητού.
Τα υπόλοιπα μέλη της ομάδας τον ακολουθούν και αγωνίζονται εθελοντικά και πρόθυμα για την επίτευξη των ομαδικών στόχων, μια και έχουν την πεποιίθηση ότι αυτός μπορεί να τους καθοδηγήσει και να τους κατευθύνει με τον καλύτερο δυνατό τρόπο.
Αυτός γίνεται αποδεκτός από τους οπαδούς του απευθυνόμενος τόσο στη λογική (κρίση για τις γνώσεις, εμπειρίες και ικανότητες), όσο και στο θυμικό τους (θετικά συναισθήματα ψυχολογικής ταύτισης και αποδοχής). Σε κάθε περίπτωση η χαρισματικότητά τους έχει άξονα αναφοράς μία συγκεκριμένη μικρή ή μία ευρύτερη κοινωνική ομάδα, στην οποία απευθύνονται. Στη χώρα μας συνήθως κυριαρχούν τα συναισθηματικά κριτήρια στην αποδοχή των ηγετών.
Βέβαια, ένας χαρισματικός ηγέτης έχει αυξημένες πιθανότητες να είναι αποτελεσματικός, με δεδομένη την αυξημένη ανάγκη του για θαυμασμό, εξουσία και δύναμη, μπορεί όμως να έχει σοβαρές σκοτεινές πλευρές, όπως ο υπερβολικός ναρκισσισμός, ο οποίος ενδυναμώνεται μετά από κάθε επιτυχία του, ενώ τον οδηγεί στην άρνηση ύπαρξης ή στον εξωραϊσμό των προβλημάτων, στην υποτίμηση των κινδύνων, στον τυχοδιωκτισμό, στην απαίτηση για αδιαμφισβήτητη υπακοή, στον δογματισμό, στον αυταρχισμό και τελικά στη χρησιμοποίηση των ανθρώπων μόνο ως μέσων για την επίτευξη των προσωπικών του στόχων και των ψυχολογικών του αναγκών.
2. Ηγεσία και ηθική στις επιχειρήσεις
Στις επιχειρήσεις αποτελεσματικός ηγέτης είναι αυτός που επιτυγχάνει τον άριστο συνδυασμό ανθρώπινων και υλικών πόρων για τη μεγιστοποίηση της αποδοτικότητας των απασχολουμένων κεφαλαίων μέσω της αύξησης της ανταγωνιστικότητας της επιχείρησης. Αυτή επιτυγχάνεται τόσο με την αύξηση της παραγωγικότητας και τη συνεπαγόμενη μείωση του κόστους όσο και με τις βελτιώσεις της ποιότητας των προσφερομένων προϊόντων και των παρεχομένων υπηρεσιών.
Ο πραγματικός ηγέτης στις επιχειρήσεις πρέπει να τυγχάνει της αναγνώρισης των μελών της εργασιακής του ομάδας κυρίως για τις γνώσεις, εμπειρίες και ικανότητές του. Δεν θα πρέπει όμως ένας τέτοιος ηγέτης να είναι μονόπλευρα προσανατολισμένος μόνο στις ανάγκες των έργων που αναλαμβάνει, αλλά να επαυξάνει την αποτελεσματικότητά του με έναν προσανατολισμό προς τις ανθρώπινες ανάγκες. Κατ’ αυτόν τον τρόπο θα συμπληρώσει τις προϋποθέσεις για χαρισματικότητα, θεωρούμενος από τα μέλη της εργασιακής του ομάδας όχι μόνο σεβαστός, αλλά και αγαπητός. Αυτό μπορεί να επιτυχθεί με μια δημοκρατική συμπεριφορά και συμμετοχικές διαδικασίες λήψεως αποφάσεων.
Σήμερα είναι πια γενικά αποδεκτό ότι μεταξύ αυταρχικού, χαλαρού και συμμετοχικού-δημοκρατικού τρόπου διοίκησης, αποτελεσματικότερος είναι μακροχρόνια ο τελευταίος (ακόμη και όταν απουσιάζει ο ηγέτης), κυρίως όταν εφαρμόζεται σε σύνθετες απαιτητικές εργασίες και με ώριμους υφισταμένους με υψηλό εργασιακό ήθος. Με τις δημοκρατικές μορφές διοίκησης, ο εργαζόμενος υποκινείται περισσότερο, επειδή είναι σε θέση να αξιοποιήσει τις πνευματικές του δυνατότητες με τη συμμετοχή του σε αποφάσεις που τον αφορούν ή έχουν σχέση με τον καλύτερο σχεδιασμό, οργάνωση, συντονισμό και έλεγχο των παραγωγικών αποτελεσμάτων. Η δυνατότητα να εργασθεί εξυπνότερα προσφέρει στον εργαζόμενο μεγαλύτερη ικανοποίηση από την εργασία του, αλλά παράλληλα και τον κυριότερο παράγοντα αύξησης της παραγωγικότητας της εργασίας και βελτίωσης της ποιότητας των προσφερομένων προϊόντων.
Όπως είναι γνωστό από τις Επιστήμες της Διοίκησης, ο ηγέτης μιας εργασιακής ομάδας για να είναι αποτελεσματικός στον προγραμματισμό, στο συντονισμό, στη διεύθυνση και στον έλεγχο της εργασιακής του ομάδας πρέπει να είναι αποφασιστικός, ενθουσιώδης, ευέλικτος και πειστικός, να διαθέτει εργασιακό ήθος, να θέτει υψηλούς αλλά ρεαλιστικούς στόχους, να συμβάλει στην εξέλιξη των υφισταμένων του και να θεωρεί τη συμμετοχή απαραίτητη προϋπόθεση της αποτελεσματικότητάς του.
Ο δημοκρατικός τρόπος διοίκησης και ο συνυπολογισμός των παραμέτρων της κοινωνικής ευθύνης στις επιχειρηματικές δραστηριότητες καταδεικνύουν τη σημαντικότητα των ηθικών διαστάσεων στη λήψη των επιχειρηματικών αποφάσεων. Οι επιχειρήσεις πρέπει να αναζητούν και να αναδεικνύουν ηγέτες με στοιχεία χαρισματικότητας και όχι μόνο τυπικών προσόντων, μια και αυτοί είναι σε θέση να διαμορφώνουν οράματα, να εμπνέουν ενθουσιασμό, να ανακαλύπτουν νέους δρόμους, παρόλους τους συνεπαγόμενους κινδύνους και να συνδέουν τις ανάγκες των μελών της εργασιακής ομάδας τους με τους επιχειρηματικούς στόχους και τις ακολουθούμενες στρατηγικές. Πρέπει όμως παράλληλα η χαρισματικότητά τους να ενισχύεται από την εφαρμογή ηθικών προτύπων συμπεριφοράς προς τους εργαζόμενους, τους πελάτες, τους προμηθευτές, τους μετόχους και την κοινωνία για να υπάρξουν μακροχρόνια θετικές επιδράσεις στην αποτελεσματικότητά τους.
Πρέπει να είναι συνεπείς στις υποσχέσεις τους, να ενεργούν πάντα με εντιμότητα, καλή πίστη και να προσφέρουν προϊόντα ασφαλή και κατάλληλα για τη σκοπούμενη χρήση, σε ποιότητα αντίστοιχη με τις δημιουργούμενες από τις ενέργειες προβολής και επικοινωνίας προσδοκίες, να εκπληρώνουν στο ακέραιο τις συμβατικές τους υποχρεώσεις και να χειρίζονται εμπιστευτικά τις πληροφορίες στις οποίες έχουν πρόσβαση λόγω θέσης.
Ασφαλώς στη χώρα μας η κοινωνία δεν έχει υιοθετήσει την ασκητική προτεσταντική ηθική, που ευνόησε τον ορθολογισμό του καπιταλισμού, σύμφωνα με την οποία η επιμελής εργασία είναι καθήκον που όρισε ο Θεός, γι’ αυτό και η απόκτηση πλούτου με επαγγελματικό ήθος, ευσυνειδησία και ορθολογική οργάνωση θεωρείται ως ευλογία του (Max Weber). Αντίθετα κυριάρχησαν τα αρνητικά για την ευσυνείδητη εργασία πρότυπα του εύκολου και γρήγορου κέρδους, της ελάχιστης δυνατής προσπάθειεας και της γρήγορης ανέλιξης, με οποιαδήποτε μέσα. Η νοοτροπία αυτή καλλιεργείται από την αρχή της ένταξης κάθε ατόμου στον εργασιακό του χώρο και συντείνει στην υιοθέτηση ενός εργασιακού ήθους που διέπεται σε πολλές περιπτώσεις από αναξιοκρατία και συμβιβασμούς με ανορθολογικές εξωυπηρεσιακές σκοπιμότητες. Ο μιθριδατισμός της ελληνικής κοινωνίας οδήγησε στην αποδοχή ως δεδομένων των πολιτικών κριτιρίων ανόδου και του πλήρως κομματικά εξαρτώμενου συνδικαλισμού στον δημόσιο τομέα και στο νεποτισμό, στη στυγνή εκμετάλλευση του εργαζομένου, στη συστηματική φοροκλοπή και εισφοροδιαφυγή στον ιδιωτικό τομέα.
Η απουσία σύγχρονων, αξιόπιστων και γενικότερα αποδεκτών ιδεολογιών ή οραμάτων μπορούν να αναπληρωθούν εν μέρει μέσα στην επιχείρηση εάν τα ηγετικά της στελέχη διαμορφώσουν μια επιχειρηματική κουλτούρα που στηρίζεται σε ηθικές αξίες και παράλληλα συμβαδίζει με τους επιχειρηματικούς στόχους και τις στρατηγικές.
Εξάλλου και στο σύγχρονο Μάρκετινγκ δίνεται σήμερα έμφαση τόσο στο κοινωνικο-οικολογικό Μάρκετινγκ (τα κέρδη, η ικανοποίηση των αναγκών των καταναλωτών και το μακροχρόνιο κοινωνικό όφελος πρέπει να βρίσκονται σε μια ισόρροπη σχέση) που σχετίζεται με το Μάρκετινγκ σκοπού, την εταιρική φιλανθρωπία, τον εταιρικό εθελοντισμό, τις πολιτιστικές χορηγίες, το κοινωνικό Μάρκετινγκ και το περιβαλλοντικό- πράσινο Μάρκετινγκ. Με τις ενέργειες αυτές του Μάρκετινγκ δεν επιδιώκεται η άμεση βραχυχρόνια θετική επίδραση στις πωλήσεις, αλλά η βελτίωση της εικόνας της επιχείρησης και η δημιουργία φήμης αντίστοιχης με τις απαιτήσεις ενός σύγχρονου κοινωνικά και περιβαλλοντικά ευαισθητοποιημένου κοινού των οικονομικά αναπτυγμένων χωρών, που αποτελεί βέβαια βασικό στοιχείο της ανταγωνιστικότητάς της.
3. Πολιτική ηγεσία και ηθική
Όπως αναλύσαμε παραπάνω, η οικονομική-επιχειρηματική εξουσία επηρεάστηκε τα τελευταία χρόνια σημαντικά στις επιχειρηματικές στρατηγικές των πιο εξελιγμένων επιχειρήσεων των ανεπτυγμένων χωρών, από κάποια κριτήρια ηθικής. Μπορούμε όμως να ισχυρισθούμε το ίδιο και για τις αποφάσεις και τις πρακτικές της πολιτικής εξουσίας;
Γενικότερα η ηθική ως δεοντολογία προδιαγράφει τα μέτρα αξιολόγησης των ανθρωπίνων πράξεων και της συμπεριφοράς. Η ηθική στην πολιτική έχει ανέκαθεν συνδεθεί με έναν κώδικα αξιών, δηλαδή ένα σύνολο ιδεών, αντιλήψεων και αρχών που αποτελεί την ιδεολογία, την οποία επικαλείται κάθε ηγέτης πολιτικού κόμματος. Με αυτήν διατυπώνεται μια κοσμοθεωρία για ένα όραμα μιας δίκαης και ευημερούσας κοινωνίας. Κάθε κοινωνία έχει έναν κώδικα ηθικής που επιθυμεί να επιβάλει στα μέλη της, ώστε να συμβιούν αρμονικά και να μη φθάνουν σε εξοντωτικούς ανταγωνισμούς που θα διακινδύνευαν τη συνοχή και την εξέλιξή της.
Η φράση του Ηράκλειτου: "Ήθος ανθρώπω δαίμων" σημαίνει ότι το ήθος για τον άνθρωπο αποτελεί τον καλό του δαίμονα, δηλαδή τον προστάτη Θεό του. Με άλλα λόγια η ποιότητα του χαρακτήρα του (ήθος) διαμορφώνει τη μοίρα του. Βέβαια, ο χαρακτήρας κάθε ανθρώπου διαμορφώνεται μέσα σε συγκεκριμένες πολιτισμικές και κοινωνικο-οικονομικές συνθήκες, επηρεαζόμενος από το έθος, δηλαδή από τα έθιμα και τις συνήθειες με τις οποίες ανατράφηκε. Η κοινωνικοποίηση κάθε ανθρώπου δηλαδή, επηρεάζει τις αξίες στις οποίες πιστεύει, σύμφωνα με τις επικρατούσες σε κάθε κοινωνία αρετές. Σε τελευταία ανάλυση το έθος επηρεάζει το ήθος σε μεγάλο βαθμό και ο απαραίτητος για κάθε κοινωνικό σύνολο κονφορμισμός ακολουθείται από τη μεγάλη πλειοψηφία των ανθρώπων, εξαιρουμένων μόνο κάποιων απροσάρμοστων ή ορισμένες φορές κάποιων πολύ δημιουργικών ατόμων.
Οι ιδιότητες που καθιερώνονται από κάθε κοινωνία ως χρήσιμες χαρακτηρίζονται ως αρετές, ενώ όσες θέτουν σε κίνδυνο άλλα μέλη της και επομένως τη συνοχή της χαρακτηρίζονται ως κακίες. Ο άξονας αναφοράς της αρετής δηλαδή, σχετίζεται πάντα με μια συγκεκριμένη μικρή ή μεγάλη ομάδα και κοινωνία και όχι με τα μέλη άλλων ομάδων ή κοινωνιών για τα οποία οι κανόνες ηθικής αντιστρέφονται και καλό θεωρείται ότι είναι κακό για τη δική τους ομάδα ή κοινωνία (όπως είναι ιδιαίτερα εμφανές στους πολέμους).
Στον αρχαίο ελληνικό κόσμο ως κύριες αρετές θεωρούνταν η δικαιοσύνη, η σωφροσύνη (μεσότητα μεταξύ ηδονής και λύπης), η ανδρεία (μεσότητα μεταξύ φόβου και υπερβολικού αλόγιστου θάρρους), η σοφία (αρετή που οδηγεί στην ύψιστη ευδαιμονία και μακαριότητα) και η φρόνηση (επιλογή του πρακτέου για τη μεγιστοποίηση του αποτελέσματος). Ως αρετές θεωρήθηκαν επίσης η αυτοκυριαρχία, η μετριοπάθεια, η ευψυχία – ψυχική ρώμη, η αταραξία και η ελευθερία και αυτονομία της βουλήσεως.
Ο Χριστιανισμός επηρέασε την κοινωνική και πνευματική ζωή όλου του πολιτισμένου κόσμου με τη διάδοση των ηθικών αξιών της πραότητας, της ταπεινοφροσύνης, της ειρήνης, της αγάπης και της παγκόσμιας αδελφοσύνης. Ο Kant υποστήριζε ότι πρέπει να ενεργείς κατά τρόπο που ο κανόνας της πράξης σου να μπορεί να γίνει οικουμενικός νόμος και ότι πρέπει να μεταχειρίζεσαι κάθε έλλογο ον πάντα ως αυτοσκοπό και ποτέ μόνο ως μέσο.
Ο αμοραλισμός του Ιησουίτη Λογιόλα (ο σκοπός αγιάζει τα μέσα), ο κυνισμός του Μακιαβέλι (οι ηγεμόνες πρέπει να φαίνονται προικισμένοι με όλες τις αρετές που θαυμάζει το πλήθος, ακόμη και εάν δεν τις έχουν) και ο ωμός ρεαλισμός του Le Bon (οι μάζες χρειάζονται κάποιον που τις κολακεύει υποβάλλοντάς τις με την προπαγάνδα σε χονδροειδείς γενικευτικούς και απλοϊκούς συλλογισμούς που απευθύνονται αποκλειστικά στο θυμικό τους) ως συνήθεις πρακτικές των πολιτικών ηγετών, πρέπει κάποτε σταδιακά να αντικατασταθούν από πολιτικούς που δεν θα εκμεταλλεύονται τις αδυναμίες του λαού, το φθόνο του και την ανάγκη του να πιστέψει στην παραμυθία λαοπλάνων καιροσκόπων με διπλή ηθική. Αυτοί θα πρέπει να θεωρούν ως αποστολή τους μια επανάσταση της ηθικής, να διδάξουν την αρετή με το δικό τους παράδειγμα τρόπου άσκησης της εξουσίας με φρόνηση, ευψυχία, δημοκρατικό ήθος, σεβασμό της ελευθερίας της βούλησης κάθε πολίτη και με μια συνέπεια της διακηρυχθείσας ιδεολογίας, των οραμάτων, των υποσχέσεων και των δεσμεύσεων με τις μετεκλογικές μεθοδεύσεις και πρακτικές.
Σε τελευταία ανάλυση δηλαδή ένας φωτισμένος πολιτικός ηγέτης που δεν θέλει να είναι μόνο χαρισματικός για τους οπαδούς του, αλλά και αποτελεσματικός και χρήσιμος για την κοινωνία δεν θα πρέπει να επιδίδεται σε έναν τυχοδιωκτικό βολονταρισμό, αλλά να θεωρεί ότι αναλαμβάνει και το ρόλο του υποδείγματος αξιοπρέπειας και ήθους και του παιδαγωγού της αρετής για τους συμπολίτες του. Δεν θα πρέπει να οδηγεί σε αποχαύνωση με ψεύτικες υποσχέσεις και "δεσμεύσεις" που καλλιεργούν απατηλές προσδοκίες, οι οποίες, βέβαια, όταν φθάσει η στιγμή της αλήθειας, θα μετατραπούν σε οργή και μίσος των εξαπατηθέντων.
Ο πολιτικός ηγέτης οφείλει να μην είναι ένας υπερφίαλος αμοραλιστής και λαϊκιστής δημαγωγός που συνειδητά εξαπατά τους οπαδούς του, αλλά να είναι παιδαγωγός του λαού με τον τρόπο άσκησης της εξουσίας του. Σκοπός πρέπει να είναι να μην υπονομευθεί το μέλλον της κοινωνίας με την σταδιακή έκπτωση κάθε ηθικής αξίας και να μη χάσουν οι πολίτες την πίστη τους στην αξιοκρατία, στον ορθολογισμό, στο στόχο της συνεχούς βελτίωσης της οργάνωσης της κοινωνίας και της οικονομίας, στις αξίες του διαφωτισμού, στη δικαιοσύνη, στην ελευθερία, στην αγάπη τους για τους συνανθρώπους τους και στην ελπίδα τους για ένα καλύτερο μέλλον γι’ αυτούς και τα παιδιά τους.
* Ο Δρ Κωνσταντίνος Λυμπερόπουλος είναι τ. Καθηγητής ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΑΙΓΑΙΟΥ
.capital.gr
.jpeg)
