Βουητά στα αυτιά σου από τις ίδιες λέξεις. Πανδημία, κορωνοϊός, μονάδες εντατικής θεραπείας, ΜΕΘ, αναπνευστήρες, μάσκες, μπλούζες, γυαλιά, πλύσιμο χεριών επί είκοσι δευτερόλεπτα με σαπούνι, κλείσιμο στο σπίτι, απαγόρευση κυκλοφορίας, κλείσιμο λαϊκών αγορών και εκκλησιών και απαγόρευση της Θείας Κοινωνίας. Νεκροί εδώ, νεκροί εκεί, νεκροί παντού. Σκηνές αποκάλυψης να φωνάζουν οι γιατροί από Ιταλία, Ισπανία, Αμερική. Και το φιλότιμο του Ελληνα ξύπνησε και άρχισαν οι δωρεές. Δεν προφταίνεις να λες ευχαριστώ. Μερικοί είναι γαλαντόμοι. Κάποιοι άλλοι συνετοί. Κάποιοι άλλοι ανώνυμοι. Κάποιοι, τέλος, πιστοί στις ιδεοληψίες τους δεν θέλουν δωρεές. Θέλουν βοήθεια μόνο από το κράτος. Θα δέχονταν ίσως τις δωρεές μόνο αν ήταν κυβέρνηση το κόμμα τους... Οι τηλεπαρουσιαστές για πρώτη φορά έχουν τόσο πολλά νέα να πουν, που δεν χρειάζεται να διυλίζουν το κώνωπα για να βγάλουν είδηση. Βέβαια, η περιέργειά τους, στοιχείο του επαγγέλματος, τους ωθεί σε ερωτήσεις που οι ακροατές μένουν άφωνοι στα σοφά διδάγματα που εξέρχονται από το έρκος των οδόντων των τηλεπερσόνων. Βομβαρδίζουν και βομβαρδίζονται από λέξεις, λέξεις, λέξεις (δες Πολώνιο στον «Αμλετ» του Σαίξπηρ). Οι τηλεπαρουσιαστές/τριες αναλαμβάνουν ρόλο συντονιστή ενός άγονου ιατρικού συμβουλίου ή εμβριθούς ερευνητικής ή θεραπευτικής προσέγγισης που θα ανακαλύψουν το φάρμακο κατά της κορωνοϊολογίας ή – λαγνείας και της εντατικολογίας μέχρις (Μ)ΕΘ-ισμού. Το θέμα της ημέρας λοιπόν οι μονάδες εντατικής θεραπείας – οι ΜΕΘ. Η λέξη που σηματοδότησε την πανδημία. Ταυτίστηκε με την υστέρηση μέσων άμεσης βοήθειας στους ασθενείς με αίσθημα δύσπνοιας και πνιγμονής. Οχι μόνο στη χώρα μας, αλλά παγκοσμίως. Η πανδημία του κορωνοϊού βοήθησε να αναδυθεί μια άλλη πανδημία: το έλλειμμα στα μέσα υποστήριξης των βαρέως πασχόντων λόγω ανεπάρκειας μονάδων εντατικής θεραπείας. Τις πταίει; Η απάντηση εμπεριέχεται στα τρία ρήματα: βλέπω, προβλέπω, ενεργώ. Γιατί δεν έγιναν όλα αυτά που έπρεπε όταν διαπιστώσαμε τα γεγονότα τη δεκαετία του ’80 και προβλέψαμε τι θα επέλθει; Εφταιξαν πολλά. Κάποια δικαιολογημένα και κάποια αδικαιολόγητα. Ας αφήσουμε όμως το παρελθόν και ας κοιτάξουμε το μέλλον. Για το παρελθόν αξίζει να πει κανείς ένα μόνο πράγμα που έχει σχέση με τη βασική παραίνεση την οποία θα επεξεργαστώ στη συνέχεια. Διαχρονικά δεν υπήρξε ομοψυχία από όλα τα κόμματα για ένα στρατηγικό σχέδιο ανασύστασης του συστήματος υγείας. Από την εποχή του Σπύρου Δοξιάδη, που ματαιώθηκε το σχέδιό του και μάλιστα από φίλια βέλη, κάθε υπουργός διαχειρίστηκε το υπουργείο Υγείας ως βιλαέτι, παρουσιάζοντας ένα δικό του νομοσχέδιο για το νέο υποτίθεται ΕΣΥ. Πρέπει να σημειώσω πως κάποιοι υπουργοί είχαν ικανότητα και όραμα που βυθιζόταν όμως στο σισύφειο έργο του επόμενου υπουργού και της ίδιας κυβέρνησης. Κάθε σκέψη για μια προσπάθεια ομοψυχίας εθεωρείτο εξωγήινη ή σατανική. Σε αντίθεση με άλλα κράτη που βασιλείς, κυβερνήσεις, αντιπολίτευση, ιδιωτικός τομέας συνεργάζονται για έναν κοινό εχθρό: τη νόσο. Η Δανία φερ’ ειπείν σε μια τέτοια προσπάθεια με συνεννόηση όλων των φορέων αποφάσισε την κατασκευή 16 νέων σύγχρονων νοσοκομείων που θα ικανοποιούν τις ανάγκες των πολιτών σύμφωνα με τα νέα δεδομένα του επιπολασμού των ασθενειών. Τα σημερινά δεδομένα Τα κύρια χαρακτηριστικά της κατάστασης στον χώρο της υγείας διεθνώς θα μπορούσα να τα συνοψίσω με τα παρακάτω 10 σημεία, αφού προηγουμένως περιγράψω τηλεγραφικά «πραγματικά» περιστατικά τα οποία θα βοηθήσουν να καταλάβουν οι αναγνώστες, πού βρίσκεται η διεθνής κοινότητα και πού στεκόμαστε εμείς. Περιστατικά Α) Ανδρας με καρκίνο στον προστάτη χρήζει ολικής αφαίρεσης προστάτου με την ρομποτική μέθοδο. Στο Δημόσιο δεν γίνονται οι επεμβάσεις αυτές λόγω ελλείψεως του κατάλληλου μηχανήματος (Ντα Βίντσι) που υπάρχει σε όλο τον κόσμο και στην Ελλάδα μόνο στα ιδιωτικά θεραπευτήρια. Β) Ασθενής 35 ετών με χειρουργηθέντα καρκίνο αναμένει στη χώρα μας επί τετράμηνο ή και εξάμηνο να πάρει σειρά για ακτινοθεραπεία. Γ) Ασθενής με βαρύ άσθμα βρίσκεται σε θάλαμο με άλλους δέκα ασθενείς, δύο εκ των οποίων είναι σε φορεία και σε μια πτέρυγα 50 ασθενών με νυχτερινή νοσηλευτική δύναμη μία νοσηλεύτρια και μία βοηθό νοσοκόμα. Δ) Τραυματίας λόγω ελλείψεως κλίνης ΜΕΘ μεταφέρεται σε κοινό θάλαμο διασωληνωμένος σε αναπνευστήρα. Στο ίδιο νοσοκομείο σε κοινούς θαλάμους λόγω ελλείψεως κλινών ΜΕΘ υπάρχουν άλλοι 15-20 ασθενείς σε αναπνευστήρα. Ε) Βαρύτατα πάσχοντες ασθενείς χρήζουν επειγόντως μαγνητικής ή αξονικής τομογραφίες και το σύστημα αδυνατεί να τους εξυπηρετήσει επί μέρες. ΣΤ) Νέος ασθενής με εγκεφαλικό ανεύρυσμα μεταφέρεται Παρασκευή από το νησί του στη Αθήνα και το μόνο εργαστήριο του Δημοσίου για εμβολισμό αργεί! Ο ασθενής μεταφέρεται σε ιδιωτικό νοσοκομείο όπου αντιμετωπίζεται επιτυχώς έναντι βέβαια τσουχτερού κόστους. Ζ) Ανδρας 74 ετών με σύζυγο κατάκοιτη, πάσχει από νεφρική ανεπάρκεια και χρήζει αιμοκάθαρσης. Είναι στο έλεος γειτόνων για τη μεταφορά του στο νοσοκομείο. Διεθνής και ελληνική χαρτογράφηση 1) Με την πρόοδο της επιστήμης η ιατρική άλλαξε ριζικά. Πλείστα σημερινά επιτεύγματα που άλλοτε ήσαν ακατόρθωτα έγιναν εφικτά, πολλές δύσκολες επεμβάσεις και θεραπείες του παρελθόντος πραγματοποιούνται σήμερα εύκολα και πλείστες νοσηρές καταστάσεις αντιμετωπίζονται με ιδιαίτερη απλότητα και στοχευμένα. Η χώρα μας έχει ακολουθήσει τη διεθνή ροπή αυτών των γεγονότων με καθυστέρηση και άτακτα, αν και διαθέτει ικανά στελέχη εν πολλοίς ανεκμετάλλευτα και κάποιες διάσπαρτες εστίες αριστείας. Λείπει η συντονισμένη προσπάθεια από όλους. 2) Τα επιτεύγματα της επιστήμης έχουν γίνει γνωστά σε όλους τους πολίτες και οι προσδοκίες των συνανθρώπων μας για τις κατά το δυνατόν μέγιστες παροχές υπηρεσιών υγείας έχουν γίνει αναφαίρετο δικαίωμα. Οι ασθενείς όχι μόνο στον λοιπό δυτικό κόσμο αλλά και στη χώρα μας όταν επισκεφθούν τον γιατρό είναι «διαβασμένοι» μέσω του Διαδικτύου και της τηλεόρασης και οι αποφάσεις για την υγεία τους γίνεται «κοινή συναινέσει». Οι ασθενείς και συγγενείς συμμετέχουν ενεργά στις αποφάσεις. 3) Αποτέλεσμα της μεγάλης προόδου της επαναστατικής αλλαγής διεθνώς είναι ότι, πρώτον, η έντονη παρουσία στα νοσοκομεία βαρέως πασχόντων ασθενών οι οποίοι πριν από λίγα χρόνια δεν κατάφερναν να επιζήσουν, όπως συμβαίνει τώρα με τους ασθενείς στις ΜΕΘ, και δεύτερον, πολλοί ασθενείς που κάποτε εθεραπεύοντο σε κοινές κλίνες του νοσοκομείου σήμερα εξυπηρετούνται στα εξωτερικά ιατρεία, στις μονάδες ημερήσιας νοσηλείας, μονάδες χρονίων πασχόντων, κέντρα αποκατάστασης και σε κατ’ οίκον φροντίδα. Στην Ελλάδα τέθηκαν σιγά σιγά από το τέλος της δεκαετίας του 1980 οι δομές για τις μονάδες εντατικής θεραπείας. Δεν νοείται νοσοκομείο πλέον δημόσιο ή ιδιωτικό χωρίς μονάδα εντατικής θεραπείας. Ο αριθμός των κλινών όμως παραμένει μικρός. Είναι καθημερινό φαινόμενο να αποτελεί μεγάλη τύχη η ανεύρεση κλίνης ΜΕΘ για κάποιον ασθενή. Παράλληλα, η ανάπτυξη των εξωτερικών ιατρείων και νοσηλείας μιας ημέρας στην Ελλάδα πόρρω απέχει από τα κρατούντα στα άλλα κράτη της Ευρώπης. Παράδειγμα: 45% των αιματολογικών ασθενών νοσηλεύονται σε ενδονοσοκομειακές κλίνες στην Ελλάδα έναντι 5% μόνο στην Ευρώπη. 4) Βασικός πυλώνας της προόδου υπήρξαν η πολυέξοδη υψηλή τεχνολογία, η φαρμακολογία και η μοριακή βιολογία. Είναι δε πρόδηλο ότι οι τομείς αυτοί θα προοδεύουν εκθετικά και μαζί με αυτούς τους τομείς θα αυξάνεταιι το ήδη υψηλό κόστος φαρμακευτικής περίθαλψης καθώς και αγοράς και λειτουργίας σύγχρονου ιατρικού και νοσηλευτικού εξοπλισμού. Στη χώρα μας στραβοπατούμε. Παράδειγμα: δεν λειτουργεί σε δημόσιο νοσοκομείο το μηχάνημα για ρομποτική χειρουργική. Οι δε διαδικασίες αγοράς μηχανημάτων, αναλώσιμων και φαρμάκων είναι αφόρητα χρονοβόρες και σκανδαλώδεις. 5) Ο πληθυσμός γηράσκει και είναι βεβαιωμένο ότι ο επιπολασμός καρδιακών, αγγειακών, πνευμονικών, εκφυλιστικών, και νεοπλασματικών παθήσεων είναι μεγάλος στις ηλικίες αυτές. Ως εκ τούτου, οι απαιτήσεις υπηρεσιών υγείας του πληθυσμού αυτού αυξάνονται συνεχώς. Η Ελλάδα είναι φυσικό να ακολουθεί τη μοίρα των άλλων χωρών λόγω του μεγάλου αριθμού πολιτών της τρίτης ηλικίας. Είναι δεύτερη μετά την Ιταλία σε γηρασμένο πληθυσμό. Δυστυχώς, όμως, παρατηρείται ιδιαίτερη δυσκολία στους ασθενείς αυτούς να έχουν ταχεία πρόσβαση στις υπηρεσίες υγείας με βασικό υπαίτιο (όχι μόνο...) το γεγονός ότι η πρωτοβάθμια περίθαλψη, η κατ’ οίκον θεραπεία, είναι σχεδόν ανύπαρκτες στη χώρα μας. 6) Οι σύγχρονες ιατρικές προσεγγίσεις οδήγησαν σε αύξηση της επιβίωσης των ασθενών με χρόνια νοσήματα αλλά και θεραπεία πολλών οξέων καταστάσεων όπως το τραύμα, το οποίο αποτελεί τη συχνότερη αιτία θανάτου σε πληθυσμό κάτω των 45 ετών. Είναι γνωστό ότι είμαστε πρωταγωνιστές παγκοσμίως στα τροχαία δυστυχήματα στη χώρα μας. Κάποια προηγούμενα χρόνια είχαμε 2.000 περίπου νεκρούς τον χρόνο και 20.000 τραυματίες σε 30.000 δυστυχήματα. Κέντρο ή κέντρα τραύματος όμως δεν υπάρχουν ούτε τα τόσο αναγκαία κέντρα αποκατάστασης. 7) Οι μεταμοσχεύσεις οργάνων, η άχραντη αυτή πράξη του ανθρώπινου γένους της μεταλαμπάδευσης της ζωής από άνθρωπο σε άνθρωπο έχει δώσει νέα ώθηση στη διατήρηση στη ζωή συνανθρώπων που μέχρι προ ολίγων δεκαετιών δεν είχαν καμία ελπίδα επιβίωσης. Η συνεργασία πολλών ειδικοτήτων και βασικών επιστημών, καθώς και ειδικών σε θέματα βιοηθικής στο έργο των μεταμοσχεύσεων είναι αναγκαία, πολυσχιδής και πολυδάπανη. Δυστυχώς, η χώρα μας είναι τελευταία στις μεταμοσχεύσεις. Επανειλημμένες ατομικές ηρωικές προσπάθειες δεν έχουν δώσει συνέχεια. Επιπρόσθετα υπάρχει ένα ομιχλώδες τοπίο εντός και εκτός της ιατρικής κοινότητας για την όλη οργάνωση του μεγάλου αυτού στόχου. 8) Τα λοιμώδη νοσήματα έχουν σημαντική διαχρονική σημασία από αρχαιοτάτων χρόνων. Εχει μείνει μνημειώδης η περιγραφή του λοιμού των Αθηνών από τον Θουκυδίδη, η πανώλη του μεσαίωνα και η ισπανική γρίπη το 1918. Τα εμβόλια και τα αντιβιοτικά υπήρξαν αναμφισβήτητα μία από τις σημαντικότερες ανακαλύψεις της ανθρωπότητας κατά των λοιμωδών νοσημάτων. Ομως, νέα πολυανθεκτικά στα αντιβιοτικά μικρόβια εμφανίζονται και οι ενδονοσοκομειακές λοιμώξεις αποτελούν τη μεγαλύτερη πληγή των ενδονοσοκομειακών επιπλοκών, ιδιαίτερα στους βαριά πάσχοντες και στις ευπαθείς ομάδες ασθενών. Επίσης, νέοι παθογόνοι παράγοντες αναδύονται με ανησυχητικό παράδειγμα τον κορωνοϊό την πανδημία του οποίου βιώνουμε σήμερα απροστάτευτοι λόγω ελλείψεως φαρμάκων, εμβολίων και και ελλείψεως παγκοσμίως μονάδων εντατικής θεραπείας και μονάδων αυξημένης φροντίδας. Η κατάσταση στη χώρα μας είναι θλιβερή. Πρωταθλητές στη παρουσία των πλέον πολυανθεκτικών μικροβίων στα νοσοκομεία. Και κάτι χειρότερο: αλόγιστη υπερ-κατάχρηση των αντιβιοτικών. Αποτέλεσμα της έλλειψης παιδείας και άσκησης αμυντικής ιατρικής. 9) Η καλπάζουσα πρόοδος επέφερε αναπόδραστα την ανάγκη καλής γνώσης και χρήσης της υψηλής τεχνολογίας από το προσωπικό των υπηρεσιών υγείας. Η ψηφιοποίηση κατεξοχήν έγινε σε όλα τα πολιτισμένα κράτη το sine qua non της ζωής των εργαζομένων στον χώρο της Υγείας. Το χαρτί εξαφανίστηκε και η επικοινωνία μεταξύ των μονάδων υγείας επιτελείται χωρίς τη χρήση χαρτιού. Μέγα δώρο! Στο εθνικό μας σύστημα υγείας η ψηφιοποίηση είναι στα σπάργανα (πιθανόν!). Αποτελεί ένα δυσβάστακτο κουσούρι στην καθημερινή μας ζωή. Μια αναχρονιστική ρετσινιά και ανυπέρβλητο εμπόδιο στη συμμόρφωσή μας με τα διεθνώς πραττόμενα. 10) Εκπαίδευση. Αποτελεί αδιαφιλονίκητη πίστη και προτεραιότητα παγκοσμίως ότι η γνώση είναι το ισχυρότερο όπλο στη σημερινή κοινωνία. Γνώση και δεξιότητες όχι μόνο των ιατρών αλλά και του νοσηλευτικού προσωπικού, καθώς και η επάρκεια αυτών, με μισθούς ανάλογα με τη βαρύτητα και παραγωγικότητα εκάστου, αποτελεί πρωταρχική έγνοια στον ανεπτυγμένο κόσμο. Στην Ελλάδα οι γιατροί περισσότεροι ανά χιλίους κατοίκους από όλες τις ευρωπαϊκές χώρες, είναι ακατάστατα διασκορπισμένοι άσχετα με το φορτίο των αναγκών. Αλλού πολλοί, αλλού λίγοι και πιο πέρα κανείς. Οι μισθοί πενιχροί και οι φήμες για φακελάκια προς υποκατάσταση του γλίσχρου «μηνιάτικου» αποτελούν το κυλώνειον άγος της ιατρικής κοινότητας. Το νοσηλευτικό δυναμικό είναι υποστελεχωμένο και φυτοζωεί. Στην Ελλάδα π.χ. έχουμε 1,6-2,3 νοσηλευτές/τριες ανά ασθενή στη ΜΕΘ έναντι 5-6 που απαιτείται. Πώς να αποτρέψεις σε αυτή τη περίπτωση τη διασπορά μικροβίων και πιθανώς λαθών; Γεγονός που απαιτεί εντατική επιμόρφωση του ήδη υπάρχοντος προσωπικού ή πρόσληψη εξειδικευμένου προσωπικού που ατυχώς σπανίζει. Στην χώρα μας είχαμε μία από τις καλύτερες νοσηλευτικές εκπαιδεύσεις στην παγκοσμίως γνωστή για την ποιότητά της σχολή του «Ευαγγελισμού», εφάμιλλη αυτής του Johns Hopkins, Φιλαδέλφειας, Βοστώνης κ.λπ. Σήμερα έχει μετατραπεί σε μια διετούς φοίτησης νοσηλευτική σχολή για βοηθούς νοσηλευτές. Και το χειρότερο, χωρίς αιδώ και ενοχές. Quo vadis ΕΣΥ διεθνώς και στην Ελλάδα; Απάντηση της κυβέρνησης: «Θέλω και προσπαθώ να επιτύχω το άριστο για την υγεία των ανθρώπων με το λιγότερο δυνατόν κόστος, διότι αν δεν προσέξω, τα έξοδα για την περίθαλψη θα υπερβούν το συνολικό εθνικό εισόδημα». Και συνεχίζει η επόμενη κυβέρνηση: «Οι οικονομικοί πόροι για το σύστημα υγείας δεν μπορεί να είναι αστείρευτοι. Εκτός από τα πανάκριβα μηχανήματα υπάρχει ανάγκη μεγάλου αριθμού εξειδικευμένου νοσηλευτικού προσωπικού. Για παράδειγμα, το νοσοκομείο Hopkins της Αμερικής έχει 3.000 υψηλοτάτης εκπαίδευσης νοσηλευτές για χίλιους αρρώστους, που οι πλείστοι νοσηλεύονται σε μονόκλινα δωμάτια, ενώ ο “Ευαγγελισμός”, ίδιας δυναμικότητας, με πολλούς ασθενείς στοιβαγμένους ακόμη και σε ράντζα σαν σε στρατώνα, έχει 600-700 νοσηλευτές ανωτέρας εκπαίδευσης και 300 ακόμη βοηθούς νοσηλευτές. Είναι πρόδηλο πως το κόστος των υπηρεσιών υγείας ως αποτέλεσμα όλων αυτών των παραγόντων, ιδιαίτερα του κόστους σε ανθρώπινο δυναμικό, έχει γίνει δυσβάστακτο ακόμη και για κράτη με υψηλό ΑΕΠ (Ακαθάριστο Εγχώριο Προϊόν), με αποτέλεσμα οι κυβερνήσεις και ασφαλιστικές εταιρείες και Ταμεία να επιβάλουν προδιαγραφές όπως το κλειστό νοσήλιο στη διαγνωστική και θεραπευτική προσέγγιση των ασθενών». Κατανοητά και ισχυρά τα επιχειρήματα των κατεχόντων την εξουσία με τον εξής, όμως, αντίλογο που διατυπώνεται όχι μόνο με την ήρεμη κοινή λογική αλλά και με ενίοτε αγανάκτηση: Η κρίση στο σύστημα υγείας είναι μακροχρόνια. Πράγματι, η ισορροπία μεταξύ κόστους και οφέλους είναι δύσκολη. Είναι ένας συνεχής πόλεμος εναντίον του κοινού εχθρού της νόσου. Και σε έναν πόλεμο θες στρατηγική, εν προκειμένω συνεχή, γιατί ο πόλεμος είναι συνεχής. Οχι διχόνοιες, αλλά ομοψυχία. Ο Ανδρέας Παπανδρέου ομολόγησε την κατάσταση του φθίνοντος συστήματος υγείας με το αμίμητο «θα αποτύχουμε χωρίς incentives (κίνητρα)», και με υπουργό τον Δημήτρη Κρεμαστινό δημιουργήθηκε μια διεθνής επιτροπή με πρόεδρο τον Abel Smith του London School of Economics, βοηθό του τότε τον καθηγητή Ηλία Μόσιαλο και συντονιστή Ελλήνων και ξένων ειδικών τον υπογράφοντα. Με την εμπειρία μου σε αυτή την επιτροπή και από το σύστημα υγείας του Καναδά όπου επί μακρόν εργάστηκα, και επί 2,5 δεκαετίες λειτουργός και στρατιώτης του ΕΣΥ στη χώρα μας ιδιαίτερα στον χώρο της Εντατικής Θεραπείας και Πνευμονολογίας μπορώ να διατυπώσω τις βασικές εμπειρίες μου και προτάσεις μου. Η γενική περιγραφή μου στη χώρα μας με επιτομή την περίοδο της κρίσης μπορεί να χαρακτηριστεί από: 1) απαράδεκτη υποχρηματοδότηση, 5% του ΑΕΠ, 2) υποστελέχωση, ιδιαίτερα της νοσηλευτικής υπηρεσίας, και 3) πανθομολογούμενη κακοδιοίκηση ή αν θέλετε μια διοίκηση που δεν έχει μακροχρόνιο στρατηγικό σχεδιασμό. Κραυγαλέο παράδειγμα δεν είναι μόνο οι ακατανόητες αλλαγές στη διοίκηση από αριστερό σε δεξιό κομματικό κράτος και τανάπαλιν, αλλά οι αλλαγές της διοίκησης από υπουργό σε υπουργό του ίδιου κόμματος. Οπως οι Πραιτωριανοί του εκάστοτε ηγεμόνα! Παράδειγμα: ήμουν μέλος του Δ.Σ. στον «Ευαγγελισμό» με σκοπό να ζήσω από κοντά την υπάρχουσα κατάσταση της διοίκησης των νοσοκομείων ώστε να συνεισφέρω καλύτερα στον συντονιστικό μου ρόλο στην επιτροπή των «Σοφών» υπό τον Abel Smith όπως προηγουμένως ανέφερα. Ο υπουργός μετά ένα χρόνο άλλαξε (σύνηθες!) και ο νέος υπουργός της ιδίας κυβέρνησης μου ζήτησε την παραίτηση. Φυσικά, η όλη προσπάθεια για την ανασύσταση του ΕΣΥ ναυάγησε. Από την εμπειρία μου αυτή έμεινε μια πολύ εναργής ανάμνηση. Σε προσωπική συζήτηση με τον Abel Smith στην είσοδο της «Μεγάλης Βρεταννίας» σε ένα διάλειμμα για να καπνίσει το καταραμένο τσιγάρο όπως είπε, μου εμπιστεύθηκε: Αν δεν κάνετε ριζικές διαρθρωτικές αλλαγές στο ΕΣΥ, θα συνεχίσετε να έχετε κάποιες εστίες αριστείας και ωραία ενδεχομένως κτίρια με φαντεζί εξοπλισμό, αλλά σύστημα υγείας δεν θα έχετε. (Μας παρομοίασε με κάποιες χώρες που δεν επιτρέπεται να τις αναφέρω). Την επόμενη Κυριακή το Β΄ Μέρος των παρατηρήσεων και προτάσεων του κ. Ρούσσου. * Ο κ. Χαράλαμπος Σπ. Ρούσσος είναι μέλος της Ακαδημίας Αθηνών, ομότιμος καθηγητής των Πανεπιστημίων McGill και Αθηνών, διοικητής του Ιδρύματος ΘΩΡΑΞ. https://www.kathimerini.gr/1078544/article/epikairothta/ellada/e8niko-systhma-ygeias-o-rolos-twn-me8-sth-sygxronh-iatrikh