Το προσφυγικό «μουσείο» της Νίκαιας Περισσότερα από 1.100 σπίτια «στα αζήτητα» – Φορείς και κάτοικοι αναλαμβάνουν πρωτοβουλίες καταγραφής και διάσωσης

Γιώργος Λιάλιος-Το μόνο που χρειάζεται είναι να μπεις σε ένα από αυτά τα στενά,

που δείχνουν να μην οδηγούν πουθενά. Λίγα μέτρα μετά, περπατώντας ανάμεσα στα σφιχταγκαλιασμένα διώροφα προσφυγικά του ’20, μεταφέρεσαι σε ένα μικρό σύμπαν, που μοιάζει να έχει βγει από ελληνική ταινία. Μια αυλή γεμάτη νεραντζιές και γεράνια, τραπέζια και καρέκλες μπροστά από εισόδους σπιτιών, σαν επέκταση της ζωής τους στον δρόμο. Παρτέρια γεμάτα με ετερόκλητα καλλωπιστικά φυτά, που οι κάτοικοι φύτεψαν μόνοι τους, και τριανταφυλλιές σκαρφαλωμένες σε αυτοσχέδιες σιδεριές. Και στο κέντρο, μια μικρή κρήνη ή το ίχνος από ένα πηγάδι. Αν είσαι τυχερός και τα σπίτια κατοικούνται, θα σε κερδίσει η μυρωδιά του φαγητού που μαγειρεύεται και θα αντιληφθείς τη σύνδεση με το παρελθόν, ακόμα κι αν τα επισκέπτεσαι για πρώτη φορά. Ο μικρός αυτός θαυμαστός κόσμος βρίσκεται στη Νίκαια, μόλις λίγες εκατοντάδες μέτρα από τον σταθμό του μετρό. Αν δεν κατάγεσαι από την περιοχή δύσκολα θα γνωρίζεις για τον προσφυγικό οικισμό της, καθώς οι περισσότεροι θεωρούν τη Νέα Φιλαδέλφεια ή τη Νέα Ιωνία ως τα πιο χαρακτηριστικά παραδείγματα αυτού του κομματιού της Ιστορίας της σύγχρονης Αθήνας. Και όμως: στη Νίκαια διατηρείται το μεγαλύτερο, σχεδόν ενιαίο σύνολο προσφυγικών κατοικιών στην πρωτεύουσα. Ενα «ζωντανό μουσείο», οικείο στα μάτια κάποιων, ανεπιθύμητο στα μάτια άλλων, που σιγά σιγά αποσυνδέεται από την πόλη στην οποία βρίσκεται, καθώς ολοένα και περισσότερα σπίτια εγκαταλείπονται, ολοένα και περισσότερα «εξαφανίζονται» κάποιο πρωί για να δώσουν τη θέση τους σε ένα άδειο, προς οικοδόμηση οικόπεδο. Καθώς το 2022 συμπληρώνεται ένας αιώνας από τη Μικρασιατική Καταστροφή, τρεις προσφυγικοί σύλλογοι και μια κίνηση πολιτών της Νίκαιας πήραν την πρωτοβουλία να φέρουν στο προσκήνιο τον προσφυγικό συνοικισμό της μέσα από μια εντελώς διαφορετική οπτική. Οχι μόνο μέσα από τη μνήμη, όπως συνήθως (τετριμμένα) γίνεται σε αυτές τις περιπτώσεις, αλλά και μέσα από τα μάτια των ειδικών επιστημόνων. «Ερευνώντας την ανάγκη προστασίας της προσφυγικής οικιστικής ταυτότητας και τους πιθανούς τρόπους προσέγγισης» είναι το θέμα της εκδήλωσης που θα πραγματοποιηθεί αυτή την Τετάρτη (6 μ.μ.) στον πολυχώρο «Μάνος Λοΐζος». Κεντρικό πρόσωπο η Ρενί Χίρσον, ομότιμη καθηγήτρια Ανθρωπολογίας στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης. «Είμαστε σε ένα μεταίχμιο», λέει η Τζένη Γεωργαντζέλη, πρόεδρος της Ενωσης Δαρδανελλιωτών «Αγιος Θεόδωρος», που μαζί με την Ελληνοαρμενική Ενωση «Αραράτ», την Ενωση Ποντίων Νίκαιας – Κορυδαλλού και την Πρωτοβουλία Πολιτών «Στην Οδό(ς) 8» προχώρησαν σε αυτή την κίνηση, κερδίζοντας και τη συμπαράσταση του Δήμου Νίκαιας – Ρέντη. «Σήμερα φεύγει σιγά σιγά η δεύτερη γενιά των προσφύγων που μεγάλωσε σε αυτά τα σπίτια –κάποιοι τελευταίοι τα κατοικούν ακόμα– και εμείς ακόμα δεν μπορούμε να διαχειριστούμε την Ιστορία μας. Ας φωνάξουμε λοιπόν τους ειδικούς, να ανοίξει μια συζήτηση με επιστημονικούς όρους και να δούμε πού μπορεί αυτή να μας οδηγήσει». Γυρνάμε πίσω στην οδό Προύσης, εκεί απ’ όπου ξεκίνησε η περιήγησή μας. «Αυτές οι εσωτερικές αυλές ήταν το κέντρο της κοινωνικής ζωής της εποχής», εξηγεί ο Γιώργος Βεράνης, μηχανικός και ερευνητής της Ιστορίας της Νίκαιας. «Η ζωή στις αυλές αυτές δεν έχει αλλάξει, ακόμα κι αν κάποια σπίτια είναι άδεια, ακόμα κι αν οι κάτοικοι δεν είναι απόγονοι των πρώτων κατοίκων. Ο προσφυγικός οικισμός της Νίκαιας έχει μια μοναδικότητα, μόνο εδώ θα βρεις ολόκληρα οικοδομικά τετράγωνα να εξακολουθούν να έχουν την ίδια μορφή κατοικίας – είτε πρόκειται για τα διώροφα σπίτια με τις αυλές ή για άλλους τύπους προσφυγικής κατοίκησης. Η συμπλήρωση των 100 ετών από τη Μικρασιατική Καταστροφή φέρνει στο προσκήνιο αυτό το κομμάτι της Ιστορίας της πόλης και μπορεί να λειτουργήσει ως παράθυρο ευκαιρίας. Το ζήτημα βέβαια είναι σύνθετο: πριν από λίγα χρόνια, ο δήμος εκτίμησε ότι τα “αζήτητα” προσφυγικά σπίτια είναι περί τα 1.100, που εγκαταλείφθηκαν κυρίως λόγω της πολυϊδιοκτησίας, της κακής τους κατάστασης ή επειδή δεν ανταποκρίνονται στις σύγχρονες ανάγκες. Προφανώς δεν μπορούμε να σώσουμε 1.100 σπίτια, αλλά ας τα καταγράψουμε πριν γίνουν πολυκατοικίες», λέει ο κ. Βεράνης. «Και μετά ας δούμε αν μπορούμε να διατηρήσουμε ένα ή και περισσότερα οικοδομικά τετράγωνα και με ποιους όρους. Αυτό που κατά τη γνώμη μου χρειάζεται η πόλη μας είναι να ανοίξει η συζήτηση σε μια διαφορετική βάση. Να αποδεχθούμε την πόλη μας ως έχει, χωρίς να προσπαθούμε να αποδείξουμε την πολιτική μας ταυτότητα κι ας δοκιμάσουμε να κάνουμε κάτι ουσιαστικό». «Η Νίκαια είναι ένας από τους τέσσερις μεγάλους οργανωμένους προσφυγικούς οικισμούς της Αθήνας, μαζί με τη Νέα Ιωνία, την Καισαριανή και τον Βύρωνα», εξηγεί η Ελένη Κυραμαργιού, εντεταλμένη ερευνήτρια στο Ινστιτούτο Ιστορικών Ερευνών του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών. «Η πόλη γεννιέται το 1923, όταν το Ταμείο Περίθαλψης Προσφύγων τοποθετεί αρχικά τους πρώτους ξύλινους οικίσκους (δύο δωματίων, ένα για κάθε οικογένεια) και ξεκινάει τη ρυμοτόμηση της περιοχής. Στη συνέχεια συγκροτείται η Επιτροπή Αποκατάστασης Προσφύγων (παράλληλα με την εκταμίευση των προσφυγικών δανείων και την ανταλλαγή πληθυσμών), η οποία κατασκευάζει τις γειτονιές της Οσίας Ξένης και του Αγίου Νικολάου. Η ΕΑΠ χτίζει και πουλάει τα κτίρια, αυτοχρηματοδοτώντας έτσι την κατασκευή των επόμενων. Παράλληλα με τις προσφυγικές γειτονιές, που διαφοροποιούνται ανάλογα με την καταγωγή των κατοίκων τους, η πόλη αναπτύσσεται και με παραπήγματα, γιατί τα σπίτια ήταν λίγα σε σχέση με τον κόσμο που έπρεπε να στεγαστεί. Η τελευταία παρέμβαση της ΕΑΠ γίνεται το 1927 με την κατασκευή των «Γερμανικών», δηλαδή φθηνών ξύλινων κατασκευών που ονομάστηκαν έτσι επειδή οι τύποι των σπιτιών είχαν σχεδιαστεί από Γερμανούς αρχιτέκτονες για την αποκατάσταση προσφύγων του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου». Τι μπορεί να γίνει σήμερα με τον προσφυγικό οικισμό; «Δεν είναι εύκολο να μιλάς θεωρητικά. Το ιδανικό θα ήταν να γίνουν εκτεταμένες επιδιορθώσεις, καθώς πρόκειται για σπίτια που φτιάχτηκαν πριν από 100 χρόνια, βεβιασμένα, με άλλα στάνταρ ζωής, κάτι που φαίνεται από το ποιοι τα κατοικούν σήμερα». https://www.kathimerini.gr/society/561522370/to-prosfygiko-moyseio-tis-nikaias/