Η περιοχή της Ματσούκας βρίσκεται στην καρδιά του Πόντου, μεταξύ της Τραπεζούντας και της Αργυρούπολης, ανάμεσα στα παράλια του Εύξεινου και τα όρη Κουλαντάγ – Ζύγανα – Παρυάδρης, που αποτελούν τη διαχωριστική οριογραμμή Ματσούκας – Χαλδίας και ορθώνονται σε υψόμετρο άνω των 2.500 μέτρων. Άλλα βουνά της περιοχής είναι το Καράκαπαν, το Χορόζνταγ, το όρος Μελά κα.
Από τις βόρειες υπώρειες των βουνών αυτών αρχίζουν τη ροή τους τρία ποτάμια, ο Πρύτανης, το ποτάμι της Παναγίας Σουμελά και το ποτάμι της Μουλάκας, τα οποία ενώνονται στο ύψος της πόλης της Ματσούκας και σχηματίζουν το θρυλικό Πυξίτη ή Δαφνοπόταμο, όπου και το χιλιοτραγουδισμένο γεφύρι της Τρίχας.« σην γέφυραν συν γέφυραν / έλα Δαφνοπόταμε
ση Τρίχας το γεφύριν / έλα Δαφνομυριγμένε»
Το όνομα της περιοχής εικάζεται πως προέρχεται από το ματσούκι, το ραβδί που κρατάει ο άνθρωπος όταν αμύνεται ή επιτίθεται. Θεωρείται ότι οι κάτοικοι της Ματσούκας, από την αρχαιότητα μέχρι την ανακάλυψη των πυροβόλων όπλων, ήταν οπλισμένοι με ραβδιά – ματσούκια, αφού η ζωή τους ήταν συνυφασμένη με την προστασία της Διάβασης της Ζύγανας και του Δρόμου του Μεταξιού, που οδηγούσε στο λιμάνι της Τραπεζούντας. Στην Άνω Ματσούκα άλλωστε και συγκεκριμένα στην Κουνάκα, μέχρι πριν την ανταλλαγή, δεν υπήρχε άνθρωπος χωρίς να κρατάει τη «ματσούκα», το «στουράκ΄», κατά την τοπική διάλεκτο.
Η περιοχή μέχρι το 1923 ήταν αρκετά αραιοκατοικημένη λόγω της μορφολογίας του εδάφους και χωριζόταν στις περιφέρειες Κάτω Ματσούκας, Άνω Ματσούκας, Παναγίας Σουμελά, Γαλίανας και Μουλάκας.
Στην ορεινή επαρχία της Ματσούκας βρίσκονταν και οι εξαρχιακές και σταυροπηγιακές μονές της Παναγίας Σουμελά, του Αγίου Ιωάννου Προδρόμου του Βαζελώνα και του Αγίου Γεωργίου του Περιστερεώτα, μονές-στυλοβάτες της ορθοδοξίας και του ελληνισμού.
Ιστορία της Ματσούκας
Από την κάθοδο των Μυρίων μέχρι το Βυζάντιο
Η ιστορία της Ματσούκας μας ταξιδεύει στα χρόνια του Β΄ Ελληνικού Αποικισμού, στους 8ο και 7ο αι. π.Χ., όταν οι Ίωνες της δυτικής Μικράς Ασίας ίδρυσαν εμπορικές αποικίες στα παράλια του Ευξείνου. Η περιοχή της Ματσούκας εκείνη την εποχή κατοικούνταν από αυτόχθονες λαούς, γνωστούς ως Μάκρωνες, Χάλυβες κα., φύλα που συναντά και ο Ξενοφώντας στην κάθοδο των Μυρίων, γύρω στο 400 π.Χ.
Η ελληνική παρουσία εδώ χρονολογείται από την αλεξανδρινή εποχή, όταν οι κάτοικοι των παραλιακών πόλεων και άλλοι Έλληνες άποικοι εγκαταστάθηκαν στην περιοχή της Ματσούκας.
Αργότερα, το 260 μ.Χ., όταν ο αυτοκράτορας διεξήγαγε διωγμούς εναντίον των χριστιανών των παραλίων, πολλοί απ’ αυτούς διέφυγαν και εγκαταστάθηκαν στα δύσβατα χωριά της Ματσούκας. Τότε ιδρύονται η Μανδρακενή, το Χαψίκιοϊ και ολοκληρώνεται ο εξελληνισμός της περιοχής της Ματσούκας.
Η Ματσούκα την περίοδο της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας
Κατά τη βυζαντινή εποχή η Ματσούκα υπήρξε προπύργιο του ελληνισμού της Ανατολής, πατρίδα ακριτών και γενναίων πολεμιστών και σ’ αυτήν στήριξαν πολλοί αυτοκράτορες και στρατηγοί την άμυνα των ανατολικών περιοχών. Τότε οικοδομήθηκαν και τα χιλιοτραγουδισμένα κάστρα και οχυρά της Ματσούκας και η περιοχή γίνεται το κέντρο της ορθοδοξίας με τις τρεις σταυροπηγιακές μονές που ιδρύονται.
Η Ματσούκα των Κομνηνών
Η περίοδος των Μεγάλων Κομνηνών, αυτοκρατόρων της Τραπεζούντας, υπήρξε από τις πλέον σημαντικές για την Ματσούκα, που αποτελούσε δουκάτο. Την περίοδο αυτή η περιοχή δεν ήταν πια ένα απομακρυσμένο θέμα της αχανούς Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, αλλά αποτελούσε αναπόσπαστο μέρος του στρατιωτικού, πολιτικού, θρησκευτικού και οικονομικού βίου της Τραπεζούντας, ενώ ταυτόχρονα προστάτευε τη στρατηγικής σημασίας Διάβαση της Ζύγανας.
Η επαρχία Ματσούκας στα χρόνια των Κομνηνών (1204-1461), και κυρίως από τις αρχές του 13ου αι. και έπειτα, κατέστη πεδίο συγκρούσεων μεταξύ των αυτοκρατόρων της Τραπεζούντας και των τουρκομανικών φύλων που εισέβαλαν στην περιοχή.
Εποχή της Οθωμανοκρατίας
Μετά την κατάληψη της Τραπεζούντας από τους Οθωμανούς (1461) οι Ματσουκαίοι δεν κατέθεσαν τα όπλα. Μια Παρασκευή μάλιστα, ημέρα εορτής των μουσουλμάνων, οι Ματσουκαίοι εισέβαλαν ένοπλοι στην Τραπεζούντα και κατέλαβαν την κεντρική πλατεία. Όταν ο τουρκικός στρατός ξεπέρασε τον αιφνιδιασμό και αντεπιτέθηκε, οι επαναστατημένοι κατανικήθηκαν. Πολλοί θανατώθηκαν επί τόπου, ενώ άλλοι πιάστηκαν αιχμάλωτοι και σφαγιάστηκαν στην πλατεία του Ιπποδρομίου της Τραπεζούντας, η οποία έκτοτε ονομάστηκε «Γκιαούρ-μεϊντάν», που σημαίνει πλατεία των απίστων. Από τότε και υπό το φόβο των Ματσουκαίων, οι πύλες της Τραπεζούντας κάθε Παρασκευή έμεναν κλειστές.
Οι κάτοικοι της Ματσούκας ουδέποτε προσαρμόστηκαν στην οθωμανική κατοχή και συσπειρωμένοι γύρω από τα μοναστήρια διατήρησαν τη χριστιανική πίστη και την εθνική συνείδηση μέχρι την περίοδο της Γενοκτονίας και του διωγμού τους.
Το ορεινό και δύσβατο τοπίο της περιοχής επέτρεψε στους κατοίκους της Ματσούκας, ακόμα και στα δύσκολα χρόνια της τουρκοκρατίας, να χαίρουν μερικής ανεξαρτησίας και να ζουν αρκετά ανεκτά υπό το καθεστώς της δουλείας.
Οι εξισλαμισμοί και η αντίσταση στη Ματσούκα
Την περίοδο των μαζικών εξισλαμισμών και του αποδεκατισμού των ορθοδόξων (16ος – 18ος αι.), η Ματσούκα υπήρξε μια από τις ελάχιστες περιοχές της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας που προάσπιζε το Χριστιανισμό. Τότε δημιουργήθηκε και η ένοπλη αντίσταση των Ματσουκαίων, που ξεκίνησαν αντάρτικο στα απάτητα όρη και στα πυκνόφυλλα δάση.
Ο τραγικός απολογισμός
Πριν το 1914 ο ελληνικός πληθυσμός της Ματσούκας έφτανε τους 38.000 κατοίκους, ενώ το 1922 το σύνολο του πληθυσμού των 70 χωριών της Ματσούκας ήταν μόλις 22.000 κάτοικοι. Λέγεται πως οι υπόλοιποι είτε σκοτώθηκαν από τους Τσέτες, είτε θανατώθηκαν στην εξορία, είτε διέφυγαν στη νότια Ρωσία. Ο ελληνικός πληθυσμός που είχε παραμείνει στη Ματσούκα ως την Ανταλλαγή, το 1923 έφτασε με καράβια στην Ελλάδα.
Ελληνικά Χωριά της Ματσούκας
Τα ελληνικά χωριά του Πρύτανη ποταμού: Τα χωριά της Άνω Ματσούκας, το Κάτω, Άνω και Μέσω Χορτοκόπ’ , Χαμουρή, Λαλατσάντων, Σαχνόη και Θέρσα αποτελούσαν τα ελληνικά χωριά του Πρύτανη ποταμού.
Άνω Ματσούκα είχε 11 χωριά (7 στην περιοχή Μανδρακενής και 4 στο Χαψίκιοϊ).
Περιοχή Μανδρακενής: Αδολή, Κρένασσα, Γιαννακάντων, Γιαννάντων, Κουνάκα, Ποντίλα και Στάμαν.
Χαψίκιοϊ: Τσιαχαράντων, Ζάβερα, Μελιανάντων και Φαργανάντων.
Τα χωριά του ποταμού της Μουλάκας είχε 12 χωριά: Χαβά, Τσίντα-Χαβά, Κοστορδός, Σπέλια, Μουνταντός, Δανειάχεια, Σανογιά, Κουσερά, Μουλάκα, Πόπαρα, Πογότς και Ποπάρζα.
Τα χωριά του ποταμού της Παναγίας Σουμελά: Λιβερά, Κουσπιιδή Αγουρζενόν, Σκαλίτα, Κούτουλα, Σκόπια, Άγουρσα και Λαραχανή. ( Από τα Λιβερά κατάγονται αρκετοί κάτοικοι στο Ροδοχώρι της Νάουσας).
Τα χωριά της Κάτω Ματσούκας: Η κάτω Ματσούκα, χαμηλά στον πυξίτη ποταμό είχε 14 χωριά: Μιζερά, Ίλαξα, Ζανόη, Κοσμά, Μαντζάντων, Μαγουρά, Σολτόη, Χατζάβερα, Ζερφυρή, Κοντού, Καρά, Έντιμα, Κιζερά και Τιάχα. Τα τελευταία έξι αποτελούσαν το Καπίκιοϊ.
Τα χωριά της Γαλίανας: Πιπάτ, Μαχούλεξα, Τσαγκάρ, Καρτούλ, Μανδρανού, Μισαηλάντων, Ζαβρία, Αρμενού, Σεϊτανάντων, Κοτύλια, Λειβάδια, Τσουπανού, Κουτουλά, Τσιναλάντων, Δερμιτζάντων, Μεσοχώρι, Ξυλάπια, Βάλενα και Κουστουλάντων. ( Από τη Μανδρανού και τη Βάλενα κατάγονται αρκετοί κάτοικοι στο Ροδοχώρι της Νάουσας).
Στα 19 χωριά και οικισμούς της Γαλίανας μέχρι την ανταλλαγή κατοικούσαν 4.000 Έλληνες.
Μετά την Ανταλλαγή οι Έλληνες της περιοχής της Ματσούκας εγκαταστάθηκαν κυρίως στους νομούς: Κοζάνης ( Αλωνάκια, Πρωτοχώρι, Κλείτος, Άγιος Δημήτριος, Κοιλάδα, Τετράλοφος, Ασβεστόπετρα, Βροντή, Κομνηνά …), Δράμας ( Σιταγρούς, Περιθώρι, Πρασινάδα …), Καβάλας ( Κεχρόκαμπος, Φωλιά, Ελευθερούπολη …), Καστοριάς ( Οινόη, Κορομηλιά …), Σερρών ( Τριανταφυλλιά …), Ξάνθης ( Δαφνώνας, Κιλκίς και Πέλλας.
Πηγή
