Γράφει ο Κώστας Πλαγάκος
Η παραδοχή ότι η
οικονομική καταστροφή που έπληξε τη χώρα μας δεν οφείλεται μόνο στην τρέχουσα
χρηματοπιστωτική κρίση που πλήττει και άλλες χώρες αλλά στις εσφαλμένες
επιλογές πολλών δεκαετιών συνεπάγεται ότι επί πολλά χρόνια η πλειονότητα των
συμπολιτών μας ανεξαρτήτως ηλικίας, επαγγέλματος, κοινωνικού και οικονομικού
επιπέδου και..
μορφωτικής κατάστασης επικροτούσε με λόγια και έργα την εσφαλμένη
οικονομική πολιτική αλλεπάλληλων κυβερνήσεων. Ο ελληνικός λαός δεν παρασύρθηκε
απλώς να ψηφίσει μερικούς δημαγωγούς πολιτικούς, επειδή του υποσχόταν
υψηλότερους μισθούς και συντάξεις αλλά προώθησε ο ίδιος ποικιλοτρόπως με
οικονομικά ανορθολογική συμπεριφορά την οικονομική εξάντλησή του, δηλαδή
συμμετείχε στην ίδια του την καταστροφή (συμμετοχή στο χρηματιστήριο χωρίς
ειδικές γνώσεις αλλά μόνο με βάση ανεύθυνες δηλώσεις πολιτικών και
επιχειρηματιών και συνακόλουθη απώλεια σημαντικών αποταμιεύσεων, υπερχρέωση
νοικοκυριών με πιστωτικές κάρτες και καταναλωτικά δάνεια, έμφαση στην επίδειξη
του πλούτου και στη δαπανηρή ζωή με αγορά πολλών άχρηστων πραγμάτων που
διαφήμιζε η τηλεόραση και όχι στην αποταμίευση, παραίτηση από παραγωγικές
εργασίες και εξάρτηση από κάθε μορφής επιδοτήσεις κλπ).
Στο κείμενο αυτό δεν επιχειρείται επιμερισμός ευθυνών, διότι αυτά τα συζητούν πλέον πολλοί άνθρωποι και η σχετική συζήτηση ίσως είναι ατελείωτη. Υποστηρίζω όμως ότι ανεξαρτήτως της έκβασης της οικονομικής κατάστασης της χώρας μας τους επόμενους μήνες και χρόνια, πρέπει να αρχίσει να καλλιεργείται σοβαρή οικονομική παιδεία, θεμελιωμένη σε ορθολογικά και διαχρονικά κριτήρια, ώστε να αποκτήσουν οι επόμενες γενεές σοβαρό οικονομικό προσανατολισμό και να προφυλαχθούν από παρόμοια παθήματα.
Ισχυριζόμαστε όλοι
ότι αγωνιούμε για την επόμενη γενεά και για το μέλλον της χώρας. Χωρίς να
υποτιμούμε τις προσπάθειες της κυβέρνησης να διαπραγματευθεί με τους δανειστές
μας και να επιτύχει ευμενέστερους όρους δανειοδότησης, πρέπει να αντιληφθούμε
ότι η καλύτερη ασπίδα, για να αποφευχθούν στο μέλλον τα ίδια, είναι η παιδεία,
η οποία αποκτάται από μικρή ηλικία με την εξάσκηση σε ορθό και επαινετό τρόπο
ζωής. Αυτή προφυλάσσει τους ανθρώπους από κακοτοπιές και αυτός πρέπει να είναι
ο στόχος μας ανεξαρτήτως του τι θα συμβεί στο παρόν.
Η παιδεία, που
πρέπει να δίνει στους νέους η ελληνική οικογένεια και το σχολείο από το
νηπιαγωγείο έως το πανεπιστήμιο, είναι απαραίτητο να βασίζεται σε ορισμένες
απλές και θεμελιώδεις αρχές, οι οποίες θα οξύνουν την κρίση και τη μνήμη τους,
ώστε να επιλέγουν πάντοτε το σωστό και να αποφεύγουν την επανάληψη των
σφαλμάτων που διαπράχθηκαν τις τελευταίες δεκαετίες. Αυτές οι αρχές είναι: α) Η
προτίμηση στη λιτή ζωή χωρίς περιττές δαπάνες και πολυτέλειες, β) Δεν πρέπει να
ξοδεύουμε περισσότερα από όσα κερδίζουμε, ακόμη και αν αυτό, οδηγεί σε στέρηση
ορισμένων καταναλωτικών αγαθών, γ) Η ευτυχία αποκτάται μέσω της αυτογνωσίας και
των καλών ανθρώπινων σχέσεων και όχι μέσω της κατανάλωσης κάθε προϊόντος που
διαφημίσουν τα μέσα ενημέρωσης, δ) Η υπερκατανάλωση οδηγεί μακροπρόθεσμα στη
δυστυχία, διότι μας αποξενώνει από τους συνανθρώπους μας χωρίς να το
αντιλαμβανόμαστε, διότι εξαρτά την ευτυχία μας από τη δυνατότητά μας να
ξοδεύουμε ολοένα και περισσότερα χρήματα, ε) Η επίδειξη του πλούτου είναι
γνώρισμα των αμαθών και των εσωτερικά κενών ανθρώπων και εντυπωσιάζει μόνο
αυτούς που είναι επίσης αμαθείς και ανερμάτιστοι ενώ μακροπρόθεσμα καταστρέφει
την ψυχή και την περιουσία, στ) Πρέπει να δανειζόμαστε με μέτρο και ποτέ για
καταναλωτικούς σκοπούς, ζ) Η απόκτηση πολλών χρημάτων δεν πρέπει να επιδιώκεται
με κάθε τρόπο κατά παράβαση των νόμων και της ηθικής, διότι όταν οι
περισσότεροι συμπεριφέρονται έτσι, εξαφανίζεται η εμπιστοσύνη, διαλύεται η κοινωνία
και το κακό, ακόμη και αν δεν προλάβει να πλήξει εμάς, θα πλήξει τα παιδιά μας.
Παραδείγματα υπάρχουν πολλά επ’ αυτού με χαρακτηριστική την κατάσταση που
βιώνουμε σήμερα, η) Το χρήμα είναι καλός υπηρέτης αλλά κακός αφέντης, θ) Πρέπει
να προτιμούμε τους υγιείς και παραγωγικούς τρόπους απόκτησης χρημάτων, ακόμη
και αν έτσι καθυστερούμε στην αποταμίευσή μας, και όχι τους γρήγορους αλλά
επισφαλείς (διαβολομαζώματα = ανεμοσκορπίσματα), ι) Η ικανότητα αποταμίευσης
είναι αρετή ενώ η διάθεση σπατάλης είναι ελάττωμα, παρά τα όσα κηρύττονται για
την τόνωση της οικονομίας μέσω της κυκλοφορίας του χρήματος, διότι, όταν θα
έχουμε καταναλώσει τα περισσότερα χρήματά μας, όταν θα έχουμε τονώσει την
οικονομία με τις δικές μας δυνάμεις και βρεθούμε πένητες, κανείς δεν θα μας
επαινέσει αλλά όλοι θα μας κατηγορήσουν ως ασύνετους, ια) Η ψυχική αντίσταση
στις διαφημίσεις είναι δύσκολη και απαιτεί μεγάλη προσπάθεια και ηθική στήριξη
από τους γονείς και τους δασκάλους, αλλά είναι υψηλό καθήκον με στόχο τη
διατήρηση της αξιοπρέπειάς μας και του ενάρετου τρόπου ζωής, ιβ) Δεν υπάρχουν
μαγικά συστήματα παραγωγής πλούτου με ανεξήγητες μεθόδους και διανομής χρημάτων
στο λαό και πρέπει όλοι να είναι καχύποπτοι απέναντι σε τέτοιες τάσεις, είτε
πρόκειται για νέα χρηματοπιστωτικά προϊόντα, θεσμούς και παρεμφερείς μεθόδους
που υπόσχονται ασυνήθιστα επικερδείς επενδύσεις και αποδόσεις είτε για
πολιτικές ιδεολογίες που ευαγγελίζονται δημαγωγικά τη διανομή του πλούτου στους
οικονομικά ασθενέστερους.
Η παιδεία αυτή
πρέπει να είναι και θεωρητική και εμπειρική. Οι θεωρητικές βάσεις της
βρίσκονται στην αρχαία ελληνική φιλοσοφία (σε απλή μορφή στα δελφικά
παραγγέλματα που αποδίδονται στους επτά σοφούς της Αρχαίας Ελλάδος και σε πιο
εξελιγμένη μορφή στους φιλοσόφους κυρίως Πλάτωνα και Αριστοτέλη).
Χαρακτηριστικά είναι τα πολυάριθμα αποφθέγματα που περιέχουν συμπυκνωμένη σοφία
και ηθικά διδάγματα, μεταξύ των οποίων και τα παρακάτω: Ηδονάς φεύγε (να
αποφεύγεις τις απολαύσεις), Νόμω πείθου (να πειθαρχείς στο νόμο), παιδείας
αντέχου (να προσηλώνεσαι στην εκπαίδευσή σου), υιούς παίδευε (να εκπαιδεύεις τα
παιδιά σου), δικαίως κτω (να αποκτάς δίκαια), εργάσου κτητά (να κοπιάζεις για
πράγματα άξια απόκτησης), πλούτει δικαίως (να πλουτίζεις δίκαια), μηδέν άγαν
(όχι υπερβολές) και το επίσης πολύ χαρακτηριστικό: τα αγαθά κόποις κτώνται (τα
αγαθά αποκτώνται με κόπο). Αυτές πρέπει να είναι οι θεωρητικές βάσεις της
παιδείας, οι οποίες παραμερίστηκαν από όλες τις πολιτικές παρατάξεις στο όνομα
δήθεν προοδευτικών αλλά στην πραγματικότητα εφήμερων και αποτυχημένων
αντιλήψεων, οι οποίες στέρησαν από τους Έλληνες την κριτική ικανότητα και την
οξύνοια, τους έκαναν εύπιστους σε κάθε νεωτερισμό και τους έπεισαν να ανεχθούν
την επί πολλά έτη υπονόμευση της χώρας μας και να συνεργασθούν ακουσίως σε
αυτή. Γι’ αυτό πρωτίστως απέτυχε η παρεχόμενη παιδεία και όχι απλώς επειδή οι
μαθητές δυσκολεύονται στις αριθμητικές πράξεις και κάνουν περισσότερα
ορθογραφικά λάθη από ότι στο παρελθόν.
Η εμπειρική
διάσταση της παιδείας αυτής, η οποία είναι εξ ίσου σημαντική, στηρίζεται στη
συμπεριφορά, δηλαδή στο παράδειγμα των γονέων και των δασκάλων. Ο ορθολογικά
οργανωμένος οικονομικός βίος προϋποθέτει την απόκτηση χρηστών συνηθειών που
διδάσκονται με απλά έμπρακτα παραδείγματα, π.χ. σβήνουμε το φως, όταν βγαίνουμε
από ένα δωμάτιο του σπιτιού ή την τάξη του σχολείου, χρησιμοποιούμε τα άχρηστα
χαρτιά ως πρόχειρο, αρκούμαστε στην απλότητα και δεν επιδιώκουμε τη
μεγαλοπρέπεια στις κοινωνικές σχέσεις μας, π.χ. στην προσφορά δώρων στις
γιορτές, ανοίγουμε συζητήσεις για τη σημασία των ελληνικών έναντι των
εισαγόμενων προϊόντων και όπου είναι εφικτό προτιμούμε τα πρώτα έναντι των
δεύτερων, π.χ. είναι θετικό να συνηθίζουν τα παιδιά να προτιμούν μήλα και
πορτοκάλια αντί για μπανάνες και άλλα εξωτικά φρούτα. Αυτές οι συνήθειες πρέπει
να μεταδίδονται με ταυτόχρονη επισήμανση του θετικού νοήματός τους, ώστε οι
άνθρωποι να τις ακολουθούν από μικρή ηλικία με συνείδηση ότι πράττουν το ορθό
και χωρίς ενοχές ότι θα χαρακτηριστούν τσιγκούνηδες, φοβικοί, οπισθοδρομικοί
κλπ.
Η επαναφορά των
διαχρονικών ηθικών αρχών που στηρίζουν τον άνθρωπο να σταθεί αυτοδύναμα στα
πόδια του, να ζήσει χωρίς περιττές ανάγκες, χωρίς να φθονεί τον πλουσιότερο
συνάνθρωπο και να αντιλαμβάνεται ποιος του μιλάει σωστά και ποιος
μεταχειρίζεται ωραία λόγια, για να τον παρασύρει στο χαμό, και η μετάδοση αυτών
των αρχών από γενιά σε γενιά θα αποτελέσει ασπίδα κατά των επόμενων
καταστροφών. Όταν οι απόγονοί μας ενστερνιστούν τις παραπάνω ηθικές αρχές, θα
καταψηφίζουν τους υποψηφίους που θα υπόσχονται αύξηση μισθών και συντάξεων
χωρίς να έχουν αυξηθεί οι εξαγωγές και χωρίς να έχει αυξηθεί το συνάλλαγμα που
θα εισρέει στη χώρα. Επίσης, θα καταψηφίζουν όσους επινοούν συστήματα
επιδοτήσεων και επιχορηγήσεων με εύηχα ονόματα με χρήματα από το εξωτερικό, που
σκοπό θα έχουν τη διανομή μη δεδουλευμένων χρημάτων και την εισαγωγή
καινούργιων αντιπαραγωγικών προτύπων ζωής, βασιζόμενων όχι στη χειροπιαστή
εργασία και στις πραγματικές αντοχές της οικονομίας αλλά στην επίπλαστη, δωρεάν
ευημερία που θα είναι και στο μέλλον θέμα χρόνου να καταρρεύσει ελλείψει
πραγματικού υποβάθρου και να συμπαρασύρει εκ νέου το λαό στη φτώχεια. Αντίθετα,
εάν αποκτήσουν αυτή τη δύσκολη αλλά σταθερή παιδεία, οι απόγονοί μας θα έχουν
το θάρρος να αναδεικνύουν με την ψήφο τους κυβερνήτες που δεν θα υπόσχονται
ούτε θα κραυγάζουν από τα μπαλκόνια και τα τηλεπαράθυρα αλλά θα είναι
λιγομίλητοι και θα εργάζονται νυχθημερόν στα γραφεία τους για το καλό του
έθνους. Επίσης, εάν αποκτήσουν αυτή την παιδεία, δεν θα σαγηνεύονται από το
χρηματιστήριο και τα κάθε λογής συστήματα άκοπης απόκτησης χρημάτων,
περιλαμβανομένων των κρατικών τυχερών παιγνίων αλλά θα γνωρίζουν τις
πραγματικές οικονομικές προοπτικές τους και θα προγραμματίζουν με σοβαρότητα
την οικονομική συμπεριφορά τους.
Το εύλογο ερώτημα
που ενδεχομένως ανακύπτει σε πολλούς αναγνώστες του κειμένου αυτού είναι, γιατί
η παιδεία αυτή που προτείνεται με το παρόν κείμενο και που θα δίνει έμφαση στην
ολιγάρκεια και στην έλλογη σχέση με το χρήμα θα μπορέσει να αποτρέψει
μελλοντικές οικονομικές συμφορές, εφ’ όσον όλες οι προηγούμενες γενεές
εργαζόταν σκληρά, ζούσαν φτωχικά, με ολιγάρκεια, δημιούργησαν περιουσίες
(σπίτια, χωράφια, καταστήματα κλπ) ως καλοί νοικοκύρηδες, αλλά μετά χάθηκε η
ορθή πορεία και φθάσαμε στην υπερκατανάλωση, στον υπερδανεισμό, στα οικονομικά
σκάνδαλα και στην καταστροφή. Τι δεν λειτούργησε ορθά, το οποίο θα
λειτουργήσει, εάν υπάρχει αυτή η παιδεία που θα βασίζεται στις ηθικές αξίες που
πρέσβευε το αρχαίο ελληνικό πνεύμα;
Η απάντηση είναι
ότι οι προηγούμενες γενεές έζησαν λιτά επειδή πιεζόταν από την ανάγκη, δηλαδή
τη φτώχεια και τους πολέμους, και όχι επειδή το επέλεξαν. Ίσως κανείς δεν
δίδαξε στους γονείς και στους παππούδες μας την αξία της ολιγάρκειας και της
αποταμίευσης και τις ανεπιθύμητες συνέπειες της πολυτελούς διαβίωσης και της
υπερκατανάλωσης, διότι υπό συνθήκες φτώχειας, η ολιγάρκεια ήταν ο μοναδικός
τρόπος διαβίωσης, ο λακωνικός τρόπος ζωής ήταν αναγκαστικός μονόδρομος και η
πολυτέλεια και η υπερκατανάλωση ήταν άγνωστες. Δεν ήταν λοιπόν αναμενόμενο να
υπάρχει αυτή η διδασκαλία και γι’ αυτό όταν βελτιώθηκε το βιοτικό επίπεδο, οι
άνθρωποι έσπευσαν να εγκαταλείψουν το παρελθόν τους, για να ζήσουν καλύτερα,
όμως στην προσπάθεια τους αυτή εγκατέλειψαν και τα θετικά στοιχεία του βίου τους
και προσχώρησαν σε μία άνευ προηγουμένου καταναλωτική νοοτροπία, σε ένα υλισμό,
που, χωρίς ίσως να το αντιλαμβάνονται, αλλοτρίωνε ολοένα και περισσότερο τον
εσωτερικό κόσμο τους. Λόγω της ταχείας βελτίωσης του βιοτικού επιπέδου δεν
υπήρξε επαρκής χρόνος για την ανάπτυξη πνευματικών και ηθικών αντιστάσεων
έναντι του επελαύνοντος χυδαίου καταναλωτισμού. Αυτό ακριβώς το κενό θα καλύψει
η παιδεία. Θα καταστήσει συνειδητή επιλογή στους νέους ότι πρέπει να προτιμούμε
την ολιγάρκεια, ακόμη και όταν μπορούμε να πράξουμε το αντίθετο και ότι πρέπει
να αποφεύγουμε την υπερκατανάλωση και τις υλικές απολαύσεις, ακόμη και όταν μας
περισσεύουν τα χρήματα. Έτσι, όταν μετά από χρόνια παρέλθει, όπως όλοι
ελπίζουμε, η σημερινή δυσμενής συγκυρία, οι απόγονοί μας θα γνωρίζουν ότι δεν
πρέπει να απολαύσουν άμετρα τους υλικούς καρπούς της οικονομικής ανόρθωσης της
χώρας, όπως έπραξαν οι πρόγονοί τους, αλλά ότι οφείλουν να διατηρήσουν την
ηθική υπεροχή τους έναντι των ενδεχόμενων παχυλών υποσχέσεων που θα τους
δίδονται. Η ολιγάρκεια, η προτίμηση της λιτής διαβίωσης και η αποφυγή της
υπερκατανάλωσης και της επίδειξης του πλούτου δεν πρέπει στο μέλλον να είναι
αναγκαστική συμπεριφορά, την οποία υπαγορεύει η φτώχεια αλλά μέσω της παιδείας
να καταστεί ελεύθερη επιλογή, αφομοιωμένη από τη συνείδηση των ανθρώπων και
στηριγμένη σε ηθικές βάσεις.
